Ղարաբաղյան պատերազմում հայկական կողմի կրած պարտության մասին Հրայր Թամրազյանը «Կիրակնօրյա վերլուծականի» եթերում զրուցել է ռուսաստանցի ռազմական փորձագետ Պավել Ֆելգենգաուերի հետ։ Նրա խոսքով՝ հայ զինվորականները, ղեկավարները պատրաստ չէին այս պատերազմին՝ մեծ տեխնոլոգիական բաց կար։
Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք հարցազրույցը՝ որոշ կրճատումներով․
«Ազատություն» . - Ի՞նչ եք կարծում, ինչո՞ւ Հայաստանը պարտվեց պատերազմում՝ կրելով այդքան մեծ կորուստներ: Հազարավոր սպանվածներ, հազարավոր միավոր ռազմական տեխնիկա ոչնչացված կամ հակառակորդի կողմից առգրավված: Այս տեխնիկան ցուցադրվեց Բաքվում անցկացված զորահանդեսի ժամանակ: Ո՞րն է Հայաստանի ռազմական պարտության պատճառը:
Պավել Ֆելգենգաուեր. - Հայ զինվորականները պատրաստ չէին պատերազմին, պատրաստ չէին տեխնիկապես, պատրաստ չէին մտովի։ Հայ գեներալները, քաղաքական գործիչները, ղեկավարները պատրաստվել էին «անցած պատերազմին», ինչպես հաճախ է պատահում: Եթե դուք հաղթել եք մեկ պատերազմում, ապա թվում է, որ ամեն ինչ կշարունակվի նույն կերպ: Այս ծուղակը տարածված է տարբեր երկրներում: Նրանք ոչ մի իմաստով չեն պատրաստվել, ինչպես ասում են, և հիմնականում ջախջախվել են:
Ընդհանրապես, ռազմական գործողությունների սկսվելուց առաջ պարզ էր, որ ադրբեջանական զինուժը շատ ավելի լավ է պատրաստված, որ նրանց տեխնիկական հագեցվածությունը շատ ավելի լավն է, բայց ենթադրություններ կային ու Մոսկվայում շատ փորձագետներ ասում էին, որ հայերի մարտական ոգին ավելի բարձր է, որ հայերը կպաշտպանեն իրենց, և մեկը մյուսին կհավասարվի: Բայց դա չստացվեց։
Մեծ հաշվով ստացվեց այնպես, ինչպես, օրինակ, երբ հնդկացիները կռվում էին իսպանացիների դեմ Կենտրոնական և Հարավային Ամերիկայի գրավման ժամանակ: Այսինքն՝ տեխնոլոգիական բացը ահավոր ստացվեց: Դե, կամ ինչպես ամերիկացիները 2003-ին, երբ նրանք նվաճեցին Իրաքը, Սադամ Հուսեյնի բանակի նկատմամբ նրանց գերազանցությունը ճնշող էր: Եվ ռազմական գործողությունների ընթացքում հայկական կողմի մարտական ոգին և պատրաստվածությունը նույնպես ավելի ու ավելի էին վատանում: Բայց դա հասկանալի է, քանի որ զինվորները տեսնում են, որ իրենց զենքն արդյունավետ չէ։ Ես կարդացել եմ, թե ինչպես լրագրողներից մեկը հանդիպել է մոբիլիզացված ավագ սերնդի հայերի՝ ղարաբաղցիներ հետ, ովքեր Մարտունու մոտակայքում երկրորդ գիծ էին տարվել: Նրանք ասում էին, որ մեկ անգամ էլ չեն կրակել թշնամու ուղղությամբ, չեն տեսել ոչ մի ադրբեջանցու, բայց նրանց ոչնչացնում էին հրետանու նշանառու կրակով այնպես, որ հազիվ կարողացել են փախչել:
Իհարկե, նման պարագայում բարոյահոգեբանական վիճակը լրջորեն կխաթարվի: Երբ զինվորները տեսնում են, որ իրենց զենքերն անարդյունավետ են, որ թշնամին ջախջախում է իրենց, իսկ իրենք միշտ չէ, որ նույնիսկ կարողանում են թշնամուն խփել, նրանք սկսում են տեխնիկան թողնել մարտի դաշտում: Սա նույնպես գոյություն ունեցող երևույթ է: Երբ տեսնում են, որ կրակում են տեխնիկայի վրա, որ ճշգրիտ զենքերը թիրախավորում են սարքավորումները՝ տանկեր, հրետանի, զրահամեքենաներ, նույնիսկ բեռնատարներ, մարդիկ լքում են տեխնիկան, երբ տեսնում են, որ անհատին, մարդուն, ով պարզապես քայլում է կամ վազում, ով պարզապես նահանջում է, այդ զենքերը չեն թիրախավորում, քանի որ անհատը պարզապես հետաքրքիր չէ: Եվ մարդիկ ռազմի դաշտում թողնում են սարքին վիճակում գտնվող տեխնիկան ու փախչում: Ուստի զարմանալի չէ, որ այնտեղ կար մեծ քանակությամբ քիչ վնասված, եթե ոչ բոլորովին անվնաս հայկական տեխնիկա, քանի որ այն ծուղակ էր դարձել հայ զինվորների համար:
Եվ հայ գեներալները նույնպես չէին հասկանում, թե ինչպիսի պատերազմի են մասնակցում և ինչ կարելի է սպասել:
Սա, ընդհանուր առմամբ, շատ տխուր պատմություն է: Լավ է, որ ադրբեջանցիները մտադիր չէին ավելի առաջ գնալ: Դեպի Երևան, ինչպես ասում են: Դա մի շարք քաղաքական և այլ պատճառներով էր: Բայց զուտ ռազմատեխնիկական տեսանկյունից, նրանք, ամեն դեպքում, կարող էին ուժով միջանցք ճեղքել դեպի Նախիջևան: Դե, արդեն կար ռուսական արգելք, տարբեր այլ պատճառներ: Ռազմատեխնիկական տեսանկյունից նրանք կհաղթահարեին սա:
«Ազատություն». - Ինչո՞ւ Ռուսաստանը չմիջամտեց այս պատերազմին: Տպավորություն ստեղծվեց, որ Ռուսաստանը սպասում է մինչև վերջին պահը, մինչև Հայաստանը կհամաձայնի Ադրբեջանի կողմից առաջադրված համարյա կապիտուլյացիայի հավասար պայմաններին: Ի՞նչ եք կարծում, Ռուսաստանի համար այդպիսի պարտությունն անսպասելի՞ էր, թե՞ Ռուսաստանը սառնասրտորեն սպասում էր իր նպատակի համար ճիշտ ժամին՝ երկու կողմերի անվերապահ համաձայնությանը՝ իր խաղաղապահներին Լեռնային Ղարաբաղ ուղարկելու համար: Միգուցե սա՞ էր Ռուսաստանի Դաշնության նպատակը, ի՞նչ եք կարծում:
Պավել Ֆելգենգաուեր. - Դե, երկուսն էլ: Այո, երևի Մոսկվայի համար անսպասելի էր հայ զինվորականների նման պարտությունը, զինվորականների, ովքեր, ընդհանուր առմամբ, մարզվել են Հայաստանում տեղակայված ռուս զինվորականների կողմից՝ Գյումրիում, Երևանում, հայ զինվորականները մասնակցել են «Կովկաս - 2020» զորավարժություններին պատերազմի մեկնարկից անմիջապես առաջ։ Հավանաբար Մոսկվայում չէին սպասում նման պարտության: Բայց ընդհանուր առմամբ, Մոսկվան միշտ ասել է, որ ոչ մի երաշխիք չի վերաբերում Ղարաբաղին, այլ միայն բուն Հայաստանի տարածքին:
Բայց սա ֆորմալ բան է: Իսկ ոչ ֆորմալ կերպով Ռուսաստանը շահեր ունի Անդրկովկասում: Եվ սկզբունքորեն այդ շահերը կայանում են նրանում, որ պետք է վերականգնել խորհրդային կամ ռուսական, ցարական լիակատար գերիշխանությունը նախկին խորհրդային կամ ցարական Անդրկովկասում, այս ամբողջ տարածաշրջանում: Այսինքն՝ վերադառնալ հին խորհրդային սահմանին, որ նրանք թողել են, իհարկե ոչ ամենուր, սահմանապահները մնացել են Հայաստանում: Սա նշանակում է, որ Ռուսաստանի համար կարևոր է լավ դաշնակցային հարաբերությունների պահպանումը Հայաստանի հետ և միևնույն ժամանակ Ադրբեջանի հետ: Այսինքն՝ Մոսկվան ամենևին մտադիր չէր վեճի բռնվել Ադրբեջանի հետ, քանի որ նրա շահն էր երկուսին էլ դնել Մոսկվայի վասալների դիրքում: Եվ Մոսկվան ոչ մի դեպքում չէր պատրաստվում հանդես գալ Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի դեմ: Եվ սկզբունքորեն, Մոսկվայի տեսանկյունից այս ամբողջ պատմությունը համարվում է մեծ հաջողություն:
«Ազատություն». - Արևմուտքում կարծում են, որ Ղարաբաղում պատերազմը ուժեղ հարված էր Ռուսաստանին, Ռուսաստանի շահերին: Թուրքական աջակցության շնորհիվ Ադրբեջանը հաղթանակ տարավ պատերազմում Կրեմլի դաշնակից Հայաստանի դեմ: Ատլանտյան խորհրդի վերլուծաբանները կարծում են, որ «Ռուսաստանն առաջին անգամ չկարողացավ թելադրել պատերազմի արդյունքը և ստիպված էր համակերպվել տարածաշրջանում Թուրքիայի ներկայության հետ, և սա դարձավ պատմական ջրբաժան տարածաշրջանի համար»: Համաձա՞յն եք այս կարծիքին:
Պավել Ֆելգենգաուեր. - Ես Ձեզ ասում եմ, թե ինչպես է դա դիտվում Մոսկվայի տեսանկյունից: Հետո կարելի է խոսել այն մասին, թե ինչն է ճիշտ, ինչը՝ ոչ: Բայց Մոսկվայի տեսանկյունից արդյունքը հիանալի է թվում: Հայաստանը պարտվեց, զգալի տարածքներ կորցրեց Ղարաբաղում և շատ թուլացած է: Թուլացած Հայաստանը կմնա Մոսկվայի հետ, քանի որ գնալու տեղ չունի: Նա հնազանդ վասալ կլինի: Ադրբեջանը հաղթանակ տարավ և նույնպես շատ թուլացավ այս հաղթանակով, քանի որ այժմ Ադրբեջանը ստիպված կլինի ծախսել մեծ գումարներ և ջանքեր այդ անվտանգության գոտիները վերաինտեգրելու, բնակչությանը վերադարձնելու և ենթակառուցվածքները վերականգնելու համար: Սա նշանակում է, որ թուլացած Ադրբեջանը նույնպես, ընդհանուր առմամբ, շատ զգուշորեն կվերաբերվի Մոսկվային, քանի որ նրան բացարձակապես պետք չէ նոր առճակատում, և առավել ևս առճակատում Մոսկվայի հետ:
Այո, կա որոշակի խնդիր այն առումով, որ տարածաշրջանում Թուրքիայի ներկայությունն աճել է: Այո, սա ընդհանուր առմամբ որոշակիորեն տհաճ բան է, բայց ընդհանուր առմամբ, Մոսկվայի տեսանկյունից, սա մեծ հաջողություն է. նրանք վերջապես Ղարաբաղ բերեցին խաղաղապահներին, ինչն ուզում էին անել վաղուց՝ դեռ 1994, 1995 թվականներին նման ծրագրեր կային: Այն ժամանակվա պաշտպանության նախարար Պավել Գրաչովն ինձ անձամբ է դրա մասին ասել։ Այն ժամանակ ես նրա հետ այցելում էի ինչպես Բաքու, այնպես էլ Երևան: Սերժ Սարգսյանն այն ժամանակ Հայաստանում պաշտպանության նախարար էր՝ դա պատերազմից հետո էր: Գրաչովն ասաց, որ «մենք այնտեղ կմտնենք, ամեն ինչ հիանալի կլինի»: Բայց դա չստացվեց այն ժամանակ, հիմա հաջողվեց:
Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև հավասարակշռող այս գործողությունը, մեկը մյուսով հավասարակշռելը, թույլ է տալիս Մոսկվային ակնկալել, որ երկուսն էլ լինելու են իր վասալները:
Բայց Թուրքիայի հետ կապված խնդիր կա, թեև Թուրքիայի հետ մենք, ինչպես ասում են, այլ հարցեր էլ ունենք, ավելի լուրջ, քան Անդրկովկասը: Դրանք Մոսկվայի փորձերն են՝ Թուրքիային հեռացնել Արևմուտքից, պոկել նրան ՆԱՏՕ-ից, կամ գոնե թուլացնել նրա կապերը ՆԱՏՕ-ի եվրոպական դաշնակիցների և հատկապես Վաշինգտոնի հետ ու Բոսֆորում դաշնակից ձեռք բերել: Սա այնքան կարևոր խնդիր է, որ ընդհանուր առմամբ Ղարաբաղը, Հայաստանը և նույնիսկ Ադրբեջանն այլևս այնքան կարևոր չեն, որքան Բոսֆորը և Սև ծովը ընդհանրապես: [Ռուսաստանում] սրա շուրջ է ամեն ինչ հիմա կառուցվում: Ավելին, Պուտինը հիմա ավելի շատ ժամանակ է անցկացնում Սոչիում, քան Մոսկվայում: Փաստորեն, մայրաքաղաքը տեղափոխվել է այնտեղ՝ Սոչի: Սա նշանակում է՝ դա մի վայր է, որը պետք է պահպանել և պաշտպանել Ռուսաստանի Դաշնության ողջ ուժերով: Եվ Թուրքիան կարևոր դեր ունի այն հարցում, թե ով է ընդհանուր առմամբ տնօրինում Սև ծովը:
«Ազատություն». - Ի՞նչ եք կարծում, հիմա ի՞նչ է իրենից ներկայացնում Լեռնային Ղարաբաղը: Որոշ վերլուծաբանների կարծիքով՝ այն Ռուսաստանի փաստացի անկլավն է դարձել: Մասնավորապես, այս կարծիքին է Քարնեգի հաստատությունից Թոմ դե Վաալը: Համաձա՞յն եք այս ձևակերպմանը: Կուժեղացնի՞ արդյոք Ռուսաստանը իր ռազմական ներկայությունը Լեռնային Ղարաբաղում, արդյո՞ք լրացուցիչ զորքեր կմտցնի խաղաղապահներին պաշտպանելու համար, եթե այնտեղ հակամարտությունը կրկին վերսկսվի:
Պավել Ֆելգենգաուեր. - Դե հիմա հաստատ ոչ մի հակամարտություն չկա: Ամեն դեպքում, դրա հավանականությունը չափազանց փոքր է: Եթե ավելի վաղ՝ մինչ սեպտեմբերի 27-ը, պատերազմն ըստ էության անխուսափելի էր, ապա այժմ կարող ենք ասել, որ խաղաղությունն անխուսափելի է: Համենայն դեպս, հաստատ հինգ տարի և գուցե նույնիսկ ավելի երկար դա չի լինի։ Քանի որ Հայաստանը պարտվեց, և թվում է, որ նա միջոցներ չունի պատերազմ վարելու համար և նրա համար դա անհնար է։ Ադրբեջանը հաղթեց, բայց հիմա պետք է քաղի հաղթանակի պտուղները, ինտեգրի գրավյալ տարածքները՝ նա նույնպես ոչ մի բանի համար ժամանակ չի ունենա, այդ թվում այժմ չի ունենա հնարավորություն տեսնելու, թե ինչ անել Ղարաբաղի մնացորդների հետ, որոնք մնացել են ռուս խաղաղապահների պրոտեկտորատի տակ: Եվ այս ամենը հետաձգվում է: Կլինեն մի փոքր ռազմա-դիվանագիտական քաշքշուկներ՝ ով ինչ է զբաղեցնում, ինչ ռեժիմ է այնտեղ, ինչ միջանցքում: Բայց հիմա լավ հեռանկար կա, որ առաջիկա 5-10 տարիներին վիճակը բավականին խաղաղ կլինի: Իսկ ինչ կլինի հետագայում, դե, հավանաբար, Մոսկվայում ոչ ոք այդքան հեռու չի նայում:
Իսկ հիմա, այո, այն, ինչ մնացել է Ղարաբաղից՝ Ստեփանակերտը, Մարտունին, Մարտակերտն ու մի քանի այլ վայրեր, դա ռուսական պրոտեկտորատ է, որում կան ռուս խաղաղապահներ: Նրանք իսկապես խաղաղապահներ են: Նրանք մանդատ ունեն կրակելու միայն ինքնապաշտպանության համար: Նրանք ունեն թեթև զենք և չեն պատրաստվում կռվել ոչ մեկի հետ: Բայց եթե ինչ-որ բան լինի, Ռուսաստանը կարող է շատ բան անել: Անգամ պատերազմի ժամանակ ռուսները Կասպից ծովում մի հզոր զորախումբ էին հավաքել՝ ցույց տալով Թուրքիային և Ադրբեջանին, որ սկզբունքորեն Ռուսաստանի հետ պետք է հաշվի նստել: Եվ եթե դրա կարիքը լինի, եթե հանկարծ ինչ-որ բախում լինի Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ Ղարաբաղի տարածքում, ապա Ռուսաստանը կմտնի, ինչպես ասում են, մյուս կողմից՝ Դաղստանից, որտեղ, ի միջի այլոց, կա երկաթգիծ:
Բայց այժմ, իհարկե, ոչ ոք սկզբունքորեն նման բան չի դիտարկում, քանի որ Ռուսաստանը մտադիր չէ պատերազմել Ադրբեջանի հետ: Նա մտադիր է այն վերածել քիչ թե շատ վասալի կարգավիճակի: Սա ավանդական ռուսական քաղաքականությունն է։
Նախկինում Կովկասում կային ամեն տեսակ տեղական իշխաններ, իսկ սպիտակ ցարը Մոսկվայում կամ Սանկտ Պետերբուրգում ինչ-որ կերպ հավասարակշռում էր այդ ամենը և վերահսկում նրանց: Եվ, իհարկե, կային պարսիկները և թուրքերը: Նրանք ասես միշտ բոլորը միասին մասնակցում էին այս ամենին, մրցակցում, թե ով ավելի մեծ ազդեցություն ունի Անդրկովկասում: Ավելի վաղ կար Անգլիան՝ Բրիտանական կայսրությունը, այժմ նրա տեղը զբաղեցնում է Միացյալ Նահանգները, որը սակայն, կարծես ընդհանրապես չեն մտածում Ղարաբաղի մասին: Նրանց այնքան էլ չի հետաքրքրում, թե ով է այնտեղ և ինչ է անում:
«Ազատություն». - Ես մի այսպիսի հարց ունեմ. զորահանդեսին Ադրբեջանի նախագահը կրկին հայտարարեց, որ Երևանը, Սևանա լիճը և Հայաստանի այլ շրջանները, Հայաստանի գրեթե կեսը պատկանում է Ադրբեջանին, ինչին հաջորդեց բավականին կոշտ արձագանք Հայաստանի կողմից: Մասնավորապես, Հայաստանի վարչապետի մամուլի խոսնակն ասաց, որ «Հայաստանի հանդեպ տարածքային նկրտումների վերաբերյալ բարձրաձայնումը լրջագույն կասկածի տակ է դնում Ադրբեջանի պատրաստակամությունը խաղաղության հաստատման հարցում և նպատակաուղղված վտանգում է տարածաշրջանային խաղաղությունը և անվտանգությունը»: Հասկանում եք, Ալիևի նման հայտարարությունները, հատկապես հիմա՝ ռազմական գործողություններից հետո, այսքան սարսափելի կորուստներից հետո, շատ խառն զգացողություններ են առաջացնում Հայաստանում: Դե, եթե ավելի վաղ նրանք՝ իշխանությունները, ասում էին, որ սա ուղղված է ներքին լսարանին, ապա հիմա դա մի փոքր դժվար է ասել: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք Իլհամ Ալիևի ռազմատենչ հայտարարությունները:
Պավել Ֆելգենգաուեր. - Իրականում, ինչպես ասում են, նա մի փոքր տարվել է։ Հավանաբար իզուր է ասել դա, քանի որ դա հակասում է իր և Էրդողանի քաղաքականությանը, ըստ որի անհրաժեշտ է համաձայնության գալ Հայաստանի հետ, անհրաժեշտ է ինչ-որ կերպ ինտեգրել Հայաստանին իրենց նախագծերում, ինչն ավելի խելամիտ է թվում: Ընդհանրապես, Հայաստանը, որը խաղում է, ինչպես ասում են, ըստ կանոնների, այժմ շատ անհրաժեշտ է, քանի որ անելու շատ աշխատանք կա, որը պահանջում է Հայաստանի հետ համագործակցությունը: Ասենք՝ սահմանազատումը, քանի որ սահմանը գծանշված չէ: Կար հին սովետական վարչական սահման, բայց գետնի վրա ամենևին էլ պարզ չէ, հասկանալի չէ, թե որտեղով է այն անցնում: Հետխորհրդային բոլոր հին սահմանների նման, այն սահմանազատված չէր, քանի որ մի կողմից դա Արցախն էր, իսկ մյուս կողմից ՝ Հայաստանի Հանրապետությունը, և այնտեղ սահմանազատման կարիք չկար: Փաստաթղթերը ստուգելու համար որոշ անցակետեր կային և վերջ: Եվ սահմանազատման համար անհրաժեշտ է հայկական կողմի օժանդակությունը, անհրաժեշտ է, որ այնտեղ չլինեն պարտիզանական գործողություններ՝ սա է այն կարևոր պատճառներից մեկը, թե ինչու են ադրբեջանցիները դադարեցրել հարձակումը և պայմանավորվել խաղաղության մասին, քանի որ նրանց համար շատ դժվար կլինի կռվել ուղղակիորեն Հայաստանի սահմանին, քանի որ, ինչպես ասաց Ռուսաստանը, իրենց քայլը Հայաստանի Հանրապետության տարածքի հանդեպ արդեն կլինի «կազուս բելլի»:
Այնտեղ նրանք նույնիսկ տեղակայեցին ռուս սահմանապահների դիրքեր, օրինակ՝ Լաչինի և Գորիսի միջև, ասել է թե՝ «եթե դուք այնտեղ կրակեք, Ռուսաստանը կմիջամտի»: Իսկ այդպես պատերազմել չի լինի: Հայկական ջոկատները կարող էին հատել սահմանը, մի փոքր կռվել ադրբեջանցիների հետ և պարզապես նահանջել՝ թաքնվելով ռուս սահմանապահների հետևում, այնտեղ հանգստանալով ու նորից նետվելով մարտի: Այնպես որ, պետք է որ նման բան չլինի, որպեսզի սահմանը խաղաղ լինի։ Անհրաժեշտ է, որ մինչ այս շրջանների և հատկապես Քելբաջարի և Լաչինի շրջանների վերաինտեգրման գործընթացն է ընթանում, Հայաստանը նույնպես մասնակցի այս գործընթացին՝ մասնակցի սահմանազատմանը, որպեսզի հանգիստ սահման լինի: Սա պետք է Ադրբեջանին:
Ընդհանուր առմամբ, դա պետք է նաև Թուրքիային: Թուրքիան, ընդհանուր առմամբ, ակնկալում է, որ Նախիջևանից Զանգեզուրով այս միջանցքը կլինի, և իրենք կարիք չունեն այժմ լրացուցիչ վեճերի մեջ մտնել Հայաստանի հետ:
Ըստ ամենայնի, ընդհանուր առմամբ, ինչպես ասում են, Ալիևը տարվեց: Ճիշտ է, նա միշտ դա ասում էր, ասում էր, որ հայերը ընդհանրապես 200 տարի առաջ են եկել այս տարածաշրջան, որ դրանք Ադրբեջանի հնագույն հողերն են: Նա ասում էր դա նախկինում: Դե, հիմա նորից կրկնեց դա: Բայց հիմա նրանք հաստատ դա չեն անի, հիմա կարելի է երաշխավորել, որ այնտեղ ամեն ինչ բավականին խաղաղ կլինի: Պատերազմելու համար բան չկա, և առայժմ ոչ ոք չկա, որ պատերազմի:
Սակայն ամբողջ խնդիրն, իհարկե, լուծված չէ: Հետագայում պարզ չէ, թե ինչ անել Ղարաբաղի մնացորդի ու այնտեղ ապրող հայերի հետ: Ադրբեջանն ասում է, որ կարգավիճակի շուրջ բանակցություններ չեն լինի: Բայց ինչ-որ բանակցություններ կլինեն։ Ի՞նչ անել նրանց հետ: Ի՞նչ պետք է դա լինի։ Բայց սա, բնականաբար, կհետաձգվի։
«Ազատություն». - Ինչպե՞ս կարելի է վերազինել Հայաստանի բանակը: Երկու տարի առաջ, երբ մենք խոսում էինք Բրյուսելում, Դուք քննադատեցիք հայկական բանակի կարողությունները՝ մասնավորապես, խոսում էիք զենքի արդիականացման անհրաժեշտության մասին, ասում էիք, որ բանակի կազմակերպումը լավ մակարդակի վրա չէ: Ի՞նչ կարող եք առաջարկել հիմա: Ինչպե՞ս բարեփոխել հայկական բանակը:
Պավել Ֆելգենգաուեր. - Դա շատ դժվար է: Այսինքն՝ այն դարձնել ժամանակակից զինված ուժ, ինչպես դա արեց Ադրբեջանը։ Նրանք մեծ գումարներ ծախսեցին, ապա հնարավորություն ունեցան գնել իսկապես լուրջ զենքի համակարգեր, այդ թվում նաև այն, ինչը նույնիսկ Ռուսաստանը չունի: Հայերի բախտը դեռ բերեց, որ հարավկորեական տանկերը ժամանակին չեն հասել պատերազմին մասնակցելու համար: Դրանք շատ լավն են: Թուրքիան պատրաստվում է դրանք արտոնագրով թողարկել՝ իր տանկային պարկի արդիականացման նպատակով: Դե, Ադրբեջանն էլ էր ուզում: Այս տանկերից 50-ի կամ 100-ի համար արդեն պայմանագիր ունեն, բայց դրանք դեռ չեն հասել: Նրանք գնեցին իսրայելական, հարավաֆրիկյան, հարավկորեական, թուրքական զենքեր, շատ բաներ, և նրանք այդպիսի հնարավորություն ունեցան: Նրանք ունեն իսրայելական Spike հակատանկային հրթիռներ և հարավկորեական հակատանկային հրթիռներ, երկուսն էլ՝ երրորդ սերնդի, որոնք Ռուսաստանն ընդհանրապես չունի: Այսպիսով, նորագույն ռուսական «Կոռնետ»-ները, օրինակ, Ադրբեջանում, ընդհանուր առմամբ, տեղափոխվեցին պահեստ, քանի որ նրանք նույնիսկ դրանից լավն ունեն:
Եվ նրանք պատրաստեցին նոր սպայական կազմ, նոր հրամանատարներ, պատրաստեցին զինվորներ և ամենակարևորը՝ հրամանատարներ նոր տիպի պատերազմի համար: Նրանք տեսնում էին ամեն ինչ, իրենց համար, ինչպես ասում էր ֆոն Կլաուզևիցը, պատերազմի մշուշ չկար, տեղեկատվական մշուշ չկար: Այդ մշուշը պատել էր մարտի դաշտը և ռազմաբեմը հայկական հրամանատարության համար: Նրանք հստակ չգիտեին, թե որտեղ և ինչ է կատարվում: Իսկ ադրբեջանցիները ամեն ինչ տեսնում էին, քանի որ իսրայելական անօդաչու թռչող սարքերն անընդհատ կախված էին օդում, օր ու գիշեր տեղեկություններ էին հավաքում, և ամեն ինչ տեսանելի էր, հայերի բոլոր շարժումները տեսանելի էին: Նման պարագայում, իհարկե, հեշտ է հաղթել: Ավելին, հայկական բանակը պատրաստ չէր կռվելու նման պայմաններում:
Հնարավոր էր, իհարկե, պատրաստվել այնպիսի պայմաններում, երբ չունես ժամանակակից զենք, տեղեկատվական համակարգեր, անօդաչու թռչող սարքեր և հրետանի, որը ղեկավարվում է այդ անօդաչու սարքերի շնորհիվ, պայքարել այնպես, ինչպես «Հըզբոլա»-ն 2006 թվականին Իսրայելի դեմ կռվեց Լիբանանի երկրորդ պատերազմում կամ «Թալիբան»-ի նման, որ կռվում են Աֆղանստանում ամերիկացիների դեմ: Այսինքն՝ փոքր խմբերով ներթափանցել, ստորգետնյա ապաստարաններ կառուցել՝ թշնամու կողմից արձակված կրակից, բարձր ճշգրտության զենքի զանգվածային օգտագործումից թաքնվելու համար: Նման պարտիզանական պատերազմ պետք է վարել լավ պատրաստված մարտիկների փոքր խմբերով, պետք է կառուցել հզոր ամրություններ, ստորգետնյա բունկերներ, որտեղ դուք կարող եք թաքնվել բարձր ճշգրտության հարվածներից և կարճ, բայց արդյունավետ հակահարվածներ հասցնել առաջխաղացող թշնամուն: Դա կարող է աշխատել: Բայց դա ոչ թե հաղթանակ կբերի, այլ ընդհանուր առմամբ կարող է մաշել թշնամուն: Բայց հայերը դրան պատրաստ չէին: Նրանք կարծում էին, որ սկզբում ծանր կորուստներ են պատճառելու ադրբեջանցիներին, որոնք ստիպված են լինելու դժվարությամբ հաղթահարել երկարաժամկետ պաշտպանությունը, իսկ մինչ այդ իրենք կկարողանան մոբիլիզացվել, հատկապես՝ ղարաբաղցիները, և հզոր հակահարված հասցնել: Կար կարգախոս՝ «Նոր պատերազմ, նոր տարածքներ»: Եվ արագ կհաղթեն ու վերջ: Իսկ ադրբեջանցիները, ինչպես ասում են, կփախչեն: Բայց երբ դա չստացվեց, պարզվեց, որ «Բ պլան» որպես տարբերակ ընդհանրապես գոյություն չունի: Սկսվեց փլուզումը, կազմալուծումը, ներառյալ՝ բարոյական և քաղաքական:
Եվ հիմա, այո, կոտրված տաշտակի առաջ են: Ինչ-որ բան շտկելը շատ դժվար կլինի: Անհրաժեշտ են մեծ գումարներ: Պետք է նաև հասանելի լինեն տեխնոլոգիաները: Ադրբեջանը դա ունեցավ այն պատճառով, որ Իսրայելը ցանկանում էր վաճառել նրան նոր տեխնոլոգիաներ, ոչ միայն փողի համար, այլև որովհետև նրանց [Իսրայելին] այժմ ռազմաբազա է պետք հյուսիսից իրենց հիմնական թշնամու՝ Իրանի դեմ: Հարավկորեացիները դրանք վաճառել են փողի դիմաց: Բայց ո՞վ է վաճառելու Հայաստանին: Եվ ինչպե՞ս լոգիստիկայի առումով դա տեղափոխել, եթե Վրաստանը թույլ չի տալիս, Ադրբեջանը թույլ չի տալիս: Իրանի՞ միջոցով: Ինչպե՞ս եք պատկերացնում, որ, օրինակ, իսրայելական սարքավորումները բերվեն Իրանով, նույնիսկ եթե Իսրայելը համաձայնի վաճառել ինչ-որ նման բան: Դա շատ դժվար կլինի, քանի որ Հայաստանը կարծես չի կարող Իրանի թշնամին լինել տարբեր պատճառներով, այդ թվում՝ աշխարհաքաղաքական:
Այո, զինվորականները միշտ ասում են, որ զենք չունեին, դրա համար են պարտվել, ինչ-որ մեկը, ինչ-որ քաղաքական գործիչներ խանգարել են: Բայց իրականում ոչ միայն ժամանակակից զենքի պակաս կա, այլև այն փաստը, որ ամեն ինչ կառուցվել է Գլխավոր շտաբի խորհրդային ակադեմիայի կաղապարների համաձայն: Այդպես նրանք փորձեցին կռվել: Կուտակել հրետանին, կուտակել հետևակն ու տանկերը, ապա հասցնել հակահարվածներ: Բայց երբ ձեզ հարվածում են բարձր ճշգրտության զենքով, դուք ոչինչ չեք կարող կուտակել: Դուք պետք է ցրեք ձեր ուժերը և թաքնվեք, քանի որ եթե դրանք կուտակեք մեկ տեղում, ապա ձեզ պարզապես կոչնչացնեն, ինչը իրականում տեղի ունեցավ:
«Ազատություն». - Ի՞նչ եք կարծում, հիմա Ռուսաստանը կարո՞ղ է զենքի ժամանակակից տեսակներ առաջարկել: Ի՞նչ է կատարվում այժմ զենքի միջազգային շուկայում: Ռուսաստանն այժմ իրականում առաջատար դիրք չի զբաղեցնում այնտեղ: Այսինքն՝ միայն ռուսական զենք գնելով ՝ հնարավո՞ր է արդիականացնել բանակը: Թե՞ պետք է հնարավորություն ունենաս զենք գնելու այլ երկրներից:
Պավել Ֆելգենգաուեր. - Դե, մենք ինքներս շատ բան գնում ենք դրսից: Քանի որ մինչ Ղրիմը դա հիմնական աղբյուրն էր: Ղրիմից առաջ միայն Ամերիկայում տարեկան 1,5 միլիարդ դոլարի հասնող գնումներ էինք արել: Դա հենց այն է, ինչ կոչվում է երկակի օգտագործման ապրանքներ: Այսինքն՝ էլեկտրոնային շղթաներ, հատուկ պողպատներ, հատուկ պլաստմասսա: Երբ նրանք սկսեցին փակել այս հնարավորությունը, շատ մեծ խնդիրներ առաջացան: Շատ լուրջ նախագծեր հետաձգվեցին անորոշ ժամկետով, քանի որ մենք չունենք մեր սեփական բաղադրիչները:
Լրացուցիչ բաղադրիչներ նաև պատրաստվում էին Ուկրաինայում, չնայած սովետական էին, բայց դրանց կարիքը կար. դրանք ուղղաթիռների շարժիչներ էին, ֆրեգատների շարժիչներ: Ուղղաթիռների համար սեփական շարժիչները ստեղծեցինք, բայց ֆրեգատների համար դա դեռ խնդիր է: Եվ արբանյակները հնարավոր չէր գործարկել, քանի որ պատրաստելու բան չկար, դրանք հիմնականում հավաքվել են ամերիկյան բաղադրիչներից: Հատուկ պողպատներ, հատուկ պլաստմասսա: Խորհրդային ժամանակներում արտադրվում էին հատուկ պողպատներ, կար երկու գործարան՝ մեկը Զլատոուստում, մյուսը՝ Վոլգոգրադում ՝ «Կարմիր Հոկտեմբեր»: Դրանք երկուսն էլ սնանկ են, քանի որ հատուկ պողպատներ արտադրելը ձեռնտու չէ: Կային տեխնիկական բնութագրեր, կային հատուկ պողպատների հազարավոր տեսակներ, որոնք արտադրվել են խորհրդային ժամանակներում: Ոմանք տարեկան արտադրում էին մեկ տոննա կամ նույնիսկ 100 կիլոգրամ քանակությամբ: Բայց դրանք անհրաժեշտ էին որոշակի ապրանքներ որոշակի նպատակներով պատրաստելու համար ՝ ռազմավարական նշանակության հրթիռային զորքերի համար, նավատորմի համար: Հիմա պարզ չէ, թե որտեղից կարելի է ձեռք բերել այդ հատուկ պողպատները, որպեսզի ինչ-որ բան անեն: Նույնիսկ մեր «Տոպոլ» միջմայրցամաքային հրթիռներում տեղադրում էին ինչ-որ արտասահմանյան արտադրանք, որը գնվում էր Արևմուտքում: Հետևաբար, Ռուսաստանն ինքը սրա հետ կապված՝ ժամանակակից համակարգերի հետ կապված խնդիր ունի:
Իսկ Հայաստանը, որը կապված է Ռուսաստանի հետ, մյուս կողմից կապված է նաև Իրանի հետ, որը նույն բանն է անում, քանի որ բոլոր կողմերից պատժամիջոցների տակ է, դե, չգիտեմ, Չինաստանից կարող եք ինչ-որ բան գնել: Ի դեպ, Չինաստանն անօդաչու թռչող սարքեր է պատրաստում: Ռուսաստանը դեռ խնդիրներ ունի անօդաչուներ պատրաստելու հետ, բայց Չինաստանը դա անում է: Ռուսական անօդաչու թռչող սարքերը, որոնք առայժմ կարող են իրականում գործել, Իսրայելից գնվածներն են՝ Searcher-2-ները, որոնք արտադրվում են Ռուսաստանում արտոնագրով և կոչվում են «Ֆորպոստ»: Եվ սա մինչ այժմ մեր հիմնական անօդաչու սարքն է: Այն հարվածային չէ, բայց քիչ թե շատ տեղեկություններ է հավաքում, և նրա շնորհիվ մենք լավ ջարդեցինք ուկրաինացիներին, պարտության մատնեցինք Ուկրաինայի զինված ուժերին՝ Իլովայսկի կաթսայում: Դրանք բոլորն անօդաչու թռչող սարքեր էին, որոնք կապված էին հրետանու և բազմակի արձակման հրթիռային համակարգերի հետ: Եվ կրկին՝ մենք գիտեինք, թե որտեղ են գտնվում ուկրաինացիները և ինչ են նրանք անում, բայց նրանք չգիտեին, որ մենք հատել ենք սահմանը և մտել Դոնբաս: Նրանք պարզապես դա չգիտեին, չգիտեին որտեղ, ինչ: Նույն իրավիճակը, ինչ ունեցան հայերը: Այն ժամանակ մենք ինչ-որ բան գնեցինք Իսրայելից:
«Կիրակնօրյա վերլուծական Հրայր Թամրազյանի հետ» հաղորդաշարի դեկտեմբերի 13-ի թողարկումն ամբողջությամբ կարող եք դիտել այստեղ․