Հրայր Թամրազյանի զրուցակիցն է Վուսթերի համալսարանի ակադեմիական հարցերով ասոցիացված փոխնախագահ, Ցեղասպանությունն ուսումնասիրող գիտնականների միջազգային ընկերակցության նախագահ Հենրի Թերիոն:
Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք ականավոր գիտնականի հետ բացառիկ հարցազրույցը.
«Ազատություն». - Դոկտոր Թերիո, շնորհակալ եմ, որ համաձայնեցիք զրուցել մեզ հետ: Հայերը նշում են Հայոց ցեղասպանության 105-րդ տարելիցը, և ես կցանկանայի Ձեզ տալ հետևյալ հարցը։ Անցյալ տարի ԱՄՆ Կոնգրեսը գրեթե միաձայն քվեարկությամբ օսմանյան թուրքերի կողմից 1.5 միլիոն հայերի կոտորածը ճանաչեց որպես ցեղասպանություն: Ցեղասպանությունը ճանաչելը Կոնգրեսից երկար տարիներ պահանջեց։ Ինչո՞ւ դա տևեց այդքան երկար, և ինչո՞ւ դա տեղի ունեցավ հիմա:
Հենրի Թերիո. - Այդ հարցը երկու պատասխան ունի: Մեկը շատ գործնական, քաղաքական կողմն է: Միացյալ Նահանգներում Թուրքիան անշուշտ ունեցել է բավականին մեծ քաղաքական, ինչպես նաև ռազմական ազդեցություն, ուստի ԱՄՆ-ում ոչ միայն կորպորացիաները, այլև ռազմական ու քաղաքական շահեր հետապնդողները հաճախ Թուրքիայի կողմ են բռնել՝ նսեմացնելով կամ ժխտելով Հայոց ցեղասպանությունը՝ սեփական նպատակներից ելնելով: Չեմ կարծում, որ Միացյալ Նահանգների այս շահագրգիռ կողմերը իսկապես հավատում են, որ ցեղասպանությունը տեղի չի ունեցել, բայց իրենց իսկ քաղաքական նպատակահարմարությունից և հատուկ օրակարգերից՝ արտաքին քաղաքականությունից և այլնից ելնելով, ընդունում են թուրքական ժխտումը, որպեսզի իրենց աջակցության դիմաց Թուրքիայից օգուտ ստանան։ Դա շարունակական խնդիր է եղել և հավանաբար շատ հայտնի բան է: Դա մարտահրավերներից մեկն է։
Իմ կարծիքով՝ մյուս մարտահրավերն այն էր, որ ընդհանուր առմամբ Միացյալ Նահանգներում և աշխարհում հանձնառության պակաս կար՝ մարդու իրավունքների հարցերի առումով։ Եվ չնայած որոշ դեպքերում մարդու իրավունքների վերաբերյալ մտահոգությունները հաղթահարում են այլ շահերը, երկար ժամանակ դա այդպես չէր։ Որքան էլ մարդիկ դիտարկում էին այդ հարցը որպես մարդու իրավունքների խնդիր, որքան էլ ընկալում էին ցեղասպանության ժառանգությունը իբրև մի հարց, որին պետք է անդրադառնալ, դա երբեք բավականաչափ ուժեղ չի եղել՝ ավելի ցինիկ պատճառաբանությամբ իրականացվող ժխտման ջանքերը հաղթահարելու համար: Դա փոխվեց, երբ փոխվեց հավասարումը այն տարածաշրջանում, որտեղ գտնվում է Թուրքիան: Թուրքիան շատ առումներով դարձավ ավելի փոքր դաշնակից Միացյալ Նահանգների համար: Էրդողանը ավելի անկանխատեսելի դարձավ՝ հետապնդելով սեփական օրակարգը, որը երբեմն որոշ թշնամանք էր պարունակում Միացյալ Նահանգների նկատմամբ։ Դա մեծացրեց բացը ԱՄՆ քաղաքական և ռազմական ու թուրքական քաղաքական և ռազմական շահերի միջև, ինչը դուռը բացեց այս փոփոխության հնարավորության համար:
Կարծում եմ, մյուս հանգամանքը, որի պատճառով դա այդքան երկար տևեց, բայց այնուամենայնիվ տեղի ունեցավ այժմ, ցեղասպանության իրականությունն է, այն է, որ հայ բնակչության ոչնչացման, նրա հարստության կորստի և այլնի պատճառով, հայերը աշխարհով մեկ գտնվեցին թուլացած քաղաքական, տնտեսական և այլ դիրքերում: Եվ այսպես, նույնիսկ Միացյալ Նահանգներում, որտեղ մարդիկ մտածում են, որ հայերը ունեն շատ ուժեղ քաղաքական լոբբի, դա, անշուշտ, ոչ այնքան ուժեղ է, որքան որոշ խմբեր, և ոչ այնքան ուժեղ, որքան կլիներ այլ դեպքում: Երկար տարիներ են պահանջվել՝ տեսանելի դառնալու, կապերն ու իրազեկվածությունը կառուցելու համար՝ Միացյալ Նահանգների թե՛ քաղաքական շրջանակներում, թե՛ հանրության մեջ, թե՛ նաև ակադեմիական ոլորտում, որտեղ մարդիկ դարձան բավականաչափ տեղյակ և բավականաչափ անհանգստացած Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ, որպեսզի իրոք քայլ կատարեն աջակցության համար:
Իմ կարծիքով՝ հիմա Հայոց ցեղասպանությանը քաջատեղյակ են այն ակադեմիական շրջանակները, որոնք զբաղվում են այս հարցով, իհարկե, նաև Հոլոքոսթի, այլ ցեղասպանության ուսումնասիրությունների շրջանակներում և այլն: Հայոց ցեղասպանությունն այժմ, ես կպնդեմ, օրինակ է, հղում կատարելու համար իրողություն է, այսինքն՝ այն հիմնական ցեղասպանություններից մեկն է, որ մարդկանց օգնում է հասկանալ ցեղասպանությունների պատմությունը և համեմատել ցեղասպանության մյուս դեպքերի հետ։
Մեկ հանգամանք էլ կա՝ Հայոց ցեղասպանության ժխտումը, որն այդքան համառորեն հետապնդել է Թուրքիայի կառավարությունը, ինչպես նաև նրանք, ում ես կոչում եմ վարձու գիտնականներ Միացյալ Նահանգներում և այլուր, շատ է ուսումնասիրվել և շատ լավ հայտնի է գիտնականներին, քաղաքական ակտիվիստներին և փաստորեն քաղաքական առաջնորդներին Միացյալ Նահանգներում և դրանից դուրս: Եվ այսպիսով՝ այդ ժխտումը, քանի որ այն այնքան հայտնի է և այնքան քննադատված, չունի այն ուժը, որը նախկինում ուներ: Մարդիկ այլևս միամիտ չեն այս ժխտողականության վերաբերյալ, ուստի Թուրքիայի կառավարության և նրա դաշնակիցների ազդեցությունը՝ այս օրինագծի ընդունումը կասեցնելուն, հանրային և գիտական շրջանակներում ցեղասպանությունը ժխտելուն ուղղված ջանքերի առումով, իսկապես նվազել է, ու կարծում եմ, որ բոլոր այդ գործոնները հաշվի առնելով՝ ճիշտ ժամանակն էր անցյալ տարի այս բանաձևը վերջապես ընդունելու համար:
«Ազատություն». - Այո՛։ Կարծում եմ, որ այստեղ իսկապես ամենակարևոր բացակայող տարրն այն է, որ Թուրքիան շարունակում է ժխտել Օսմանյան կառավարության կողմից կատարված ոճրագործությունը, և ինձ թվում է, որ դա դեռ երկար տարիներ այդպես կլինի։ Ես ճի՞շտ եմ, թե՞ սխալ: Ի՞նչ եք կարծում։
Հենրի Թերիո.- Կարծում եմ, որ Դուք լիովին իրավացի եք: Թուրքիայի համար ժխտումը երկու հարթություն ունի: Մեկը ակնհայտ քաղաքական և տնտեսական շահն է` կանխել ճանաչումը, իմ կարծիքով, փոխհատուցման հեռանկարի հետ կապված վախի պատճառով։ Կարծում եմ՝ Թուրքիան շատ վախենում է, որ եթե ընդունի Հայոց ցեղասպանությունը, ապա դա կունենա իրավական հետևանքներ, մասնավորապես՝ բռնագրավված հայկական հարստության առումով: Մենք գիտենք, օրինակ, Թուրքիայում գտնվող եկեղեցական հողերը վերադարձնելու ջանքերի մասին։ Կարծում եմ, որ կան ավելի լայն հարցեր, որոնք առաջ կգան հատուցումների համար:
Բայց միևնույն ժամանակ Հայոց ցեղասպանության ժխտումը, ցավոք, շատ սերտորեն կապված է Թուրքիայի փխրուն ազգային ինքնապատկերի հետ, մի պատկերի հետ, որը հաճախ Թուրքիային ներկայացնում է անհնարին դրական լույսի ներքո: Ոչ մի երկիր զերծ չէ մարդու իրավունքների ոտնահարման դրսևորումներից, բայց Թուրքիան իրեն միջազգային հարթությունում ներկայացնում է որպես աներևակայելի անբիծ և կատարյալ երկիր: Եվ Հայոց ցեղասպանության մասին ակնհայտ ճշմարտությունը ստվեր է գցում ներկայացրած այս պատկերի ու Թուրքիայի իրական պատկերի վրա:
Եվ ես կարծում եմ, որ Թուրքիայի բնակչության շրջանում այս քարոզի, ինչպես նաև կրթական, քաղաքական համակարգի և նույնիսկ Թուրքիայի մշակութային հենքի պատճառով է, որ թուրքերից շատերը չեն կարող ընդունել Հայոց ցեղասպանության իրողությունը, որովհետև դա պարզապես կխաթարի նրանց շատ կեղծ ընկալումը թուրքական ինքնության մասին։ Եվ, ցավոք սրտի, դա նշանակում է, որ նրանք, ում ես դիտարկում եմ որպես թուրք ժողովրդի իսկապես տպավորիչ ներկայացուցիչներ, ովքեր ոչ միայն ճանաչում են Հայոց ցեղասպանությունը, այլ նաև ճանաչում են փոխհատուցման պարտավորությունը, այս մարդիկ, ովքեր իրականում հույսի փարոսներ են Թուրքիայում, մարգինալացված ու անտեսված են։
Թուրքիայի ազգային ինքնության մասին ավելի դրական գաղափարը, որի հիմքում նախկինում արածի ճանաչումն է և հայերի, հույների, ասորիների հետ աշխատելու անհրաժեշտության գիտակցումը՝ ցեղասպանական անցյալին անդրադառնալու համար, որը շատ առողջարար կլիներ Թուրքիայի համար, ճնշվում է հօգուտ շատ նեղ ու, իմ գնահատմամբ, ըստ էության, շատ խղճուկ ուլտրաազգայնականությամբ։ Դա իրոք շարունակում է վնասել Թուրքիային այնքան, որքան վնասում է հայերին և այլոց, որոնք դրա զոհերն են դարձել։
«Ազատություն». - Դոկտոր Թերիո, կա ևս մեկ պատմական հեգնանք։ Որքան Թուրքիան ավելի ավտորիատար է դառնում և ավելի շատ խնդիրներ ունենում աշխարհի հետ, այդքան ավելանում են շանսերը ցեղասպանության ճանաչման քաղաքականության առումով: Մենք տեսնում ենք, որ ավելի ու ավելի շատ ժողովրդավարական երկրներ են շարումակում ճանաչել ցեղասպանությունը: Դա անում են նույնիսկ Մերձավոր Արևելքի որոշ ավտորիտար պետություններ։ Նրանք ևս դատապարտում են Օսմանյան Թուրքիայի կողմից իրականացված ցեղասպանությունը: Մյուս կողմից, մենք տեսնում ենք, որ Թուրքիայի նախագահն ամեն տարի հանդես է գալիս սեփական հայտարարությամբ: Դա, գիտեք, կարծես ԱՄՆ նախագահի հայտարարությանը այլընտրանքը լինի։ Ու այս հայտարարություններում նա, իհարկե, երբեք չի ճանաչում Օսմանյան կայսրության կատարած ոճրագործությունները, բայց, մյուս կողմից, փորձում է ասել, որ, «գիտեք, մենք շատ ափսոսում ենք տեղի ունեցած համար, և դա, գիտեք, պատերազմ էր»: Սակայն ամեն տարի ապրիլի 24-ին արված այս հայտարարությունը թեև ավելի խորամանկ, բայց, միևնույն է, ցեղասպանության ժխտում է։
Հենրի Թերիո. - Այո՛, Դուք միանգամայն իրավացի եք, սա ժխտման ավելի նուրբ ձև է: Կարծում եմ՝ անհնար է լրիվ ժխտել, որ հայերը զգալիորեն տուժել են Օսմանյան կայսրության ուշ և թուրքական ազգային պետության վաղ շրջանում: Պատմական փաստերն այնքան պարզ են, որ լավագույնը, որ Թուրքիան կարող է անել՝ փորձելու վստահելի տեսք ունենալ Հայոց ցեղասպանության ժխտման մեջ, դա այն է, ինչ անում է Էրդողանը՝ փորձել հարաբերական դարձնել տառապանքն ու ճանաչել դա՝ առանց իրականում ընդունելու, որ դա միակողմանի պետական զանգվածային բռնություն էր փոքրամասնության մի խմբի դեմ, ինչն ակնհայտորեն որակվում է որպես ցեղասպանություն, և իրականում դա այն դեպքերից է, որ Ռաֆայել Լեմկինը հստակ մտքում է ունեցել, երբ սահմանում էր դասական ցեղասպանության օրինակը, ու դա հիմք է հանդիսացել ցեղասպանության վերաբերյալ նրա գաղափարի և «ցեղասպանություն» բառի ստեղծման համար։
Եվ ես կարծում եմ, որ Էրդողանը շատ խորամանկ քաղաքական գործիչ է: Նա գիտի, որ եթե միամիտ, ծայրահեղական ժխտում աներ, բոլորի համար դա ակնհայտ կլիներ, և նա չէր կարողանա որևէ վստահելիություն ունենալ: Այնպես որ, նա որդեգրել է ավելի նուրբ մոտեցում:
Կարծում եմ, Դուք լիովին ճիշտ եք: Թեև, իմ կարծիքով, դա այնքան էլ արդյունավետ չէ, նույնիսկ այդ ավելի նուրբ մոտեցումն այս պահին այնքան էլ արդյունավետ չէ:
«Ազատություն». - Շատ փոքր հավանականություն կա, որ ԱՄՆ նախագահն այս տարի «ցեղասպանություն» բառն օգտագործի: Մենք ակնկալում ենք գրեթե նույն հայտարարությունը, ինչ եղել է նախորդ տարի, և միգուցե նա կներառի որոշ հատվածներ ԱՄՆ Կոնգրեսի բանաձևից։ Բայց մենք՝ հայերս, հուսով ենք, որ Դոնալդ Թրամփը կասի իրոք արտառոց բան՝ վերջապես արտասանելով «ցեղասպանություն» բառը: Ի՞նչ եք կարծում սրա վերաբերյալ:
Հենրի Թերիո. - Համաձայն եմ Ձեզ հետ: Կարծում եմ, որ նրա անձնական ֆինանսական, ինչպես նաև հոգեբանական շահերը չափազանց շատ են առնչվում Թուրքիայի և Ադրբեջանի հետ: Նա հայտարարել է, որ Էրդողանին տեսնում է շատ դրական լույսի ներքո, ինչը խնդրահարույց է: Ես կավելացնեմ նաև, որ որպես ամերիկացի՝ ինչ-որ իմաստով նույնիսկ ինձ թեթևացած եմ զգում, որ Դոնալդ Թրամփը չի լինի առաջին գործող նախագահը, որը կճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը: Կարծում եմ՝ դա ինչ-որ իմաստով բեռ կարող էր լինել հայերի համար, քանի որ նրա՝ մարդու իրավունքների հանդեպ մոտեցումները ինչպես Միացյալ Նահանգներում, այնպես էլ միջազգային մակարդակում շատ խնդրահարույց են։ Կարծում եմ՝ փաստը, որ նա չի ընդունում Հայոց ցեղասպանությունը, իրականում մի տարօրինակ կերպով վերահաստատում է այս գործի կարևորությունը և դրա լեգիտիմությունը։
«Ազատություն». - Դոկտոր Թերիո, [ամեն տարի ապրիլի 24-ին] աշխարհի տարբեր ծայրերում հարյուր հազարավոր հայեր երթով շարժվում են դեպի ցեղասպանության հուշահամալիրներ, հուշարձաններ, եթե իրենց քաղաքներում ունեն դրանք, միշտ գնում են դեպի քաղաքապետարաններ և բարձրաձայնում են իրենց դիրքորոշման մասին, ոգեկոչում զոհերի հիշատակը: Բայց այս տարի այլ է: Կորոնավիրուսը մեզ ստիպում է մնալ տանը։ Այս տարի ամերիկահայերը Լոս Անջելեսի, Նյու Յորքի փողոցներում սովորական երթ անցկացնելու փոխարեն որոշեցին գումար նվիրաբերել կարիքավորների օգնությամբ զբաղվող կազմակերպություններին, նրանք գումար են հանգանակել 2.5 միլիոն ամերիկացիների համար։ Ի՞նչ եք կարծում, սա որքանո՞վ է կարևոր խորհրդանշական իմաստով: Ի՞նչ եք մտածում այս նախաձեռնության մասին:
Հենրի Թերիո. - Դա հրաշալի հարց է: Նախ ասեմ, որ ամբողջ աշխարհում հայ ժողովրդի հանձնառությունը Հայոց ցեղասպանության ոգեկոչման շարունակման և իրականում քաղաքական գործողությունների ավելացման, մասնավորապես՝ Հայոց ցեղասպանության հատուցման հարցում, չափազանց ուժեղ է: Կարծում եմ, որ Թուրքիայի իշխանությունները մտածել են, որ 100-րդ տարելիցից հետո այս հարցում քաղաքական ակտիվությունը կնվազի, այս հարցի կարևորությունը կնվազի և ոչ հայերի համար կդառնա պակաս կարևոր: Բայց այն, ինչ մենք տեսանք, իրականում հակառակն է, հենց դա է վկայում անցյալ տարի ԱՄՆ Կոնգրեսի կողմից ցեղասպանության մասին բանաձևի ընդունումը։ Կա նույնիսկ ավելի ուժեղ հանձնառության զգացում:
Չեմ կարծում, որ Հայոց ցեղասպանության ոգեկոչման ձևի մեկ տարվա փոփոխությունը որևէ ազդեցություն ունենա: Ընդհակառակը, կարծում եմ, որ իրականում դա թույլ կտա հայերին ճանաչել և հիշել ցեղասպանությունը նախկինից տարբերվող ևս մեկ ձևով, և դա կլինի դրական փոփոխություն: Եվ կարծում եմ, որ գործնականում այն կօգնի հայերին զարգացնել Հայոց ցեղասպանության հարցում արտաքին իրազեկման նոր եղանակներ, մասնավորապես` օգտագործելով էլեկտրոնային լրատվամիջոցներն ամբողջ աշխարհում այնպես, ինչպես նրանք գուցե նախկինում չեն օգտագործել, և այդ գործիքներն իրականում շատ օգտակար կլինեն ապագայում։ Հուսով եմ՝ հիշատակի վիրտուալ միջոցառումները, ըստ էության, կկրկնապատկեն նման արարողությունների ազդեցությունը և կնպաստեն Հայոց ցեղասպանության գլոբալ ճանաչմանը։
«Ազատություն». - Դոկտոր Թերիո, որպես Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչման մեծ ջատագով, ո՞րն է ձեր ուղերձը Հայաստանում ապրող հայերին։
Հենրի Թերիո. - Ես կարող եմ միայն ասել, որ COVID-19-ի այս դժվարին ժամանակաշրջանում, այն տնտեսական, քաղաքական և ռազմական մարտահրավերների պայմաններում, որոնց հայերը Հայաստանում և անշուշտ Արցախում ու այլուր շարունակում են առերեսվել, մենք տեսնում ենք Հայոց ցեղասպանության հարցում արդարության համար մղվող ոչ թե տասնամյակների, այլ, իրոք, մեկդարյա պայքարի արդյունքը և ոչ միայն ճանաչման, այլև հատուցման առումով։ Մենք տեսնում ենք, որ այսօր այդ գործը շատ ավելի ամուր է, քան 20 կամ 30 տարի առաջ, ինչը շատ տարբերվում է ցեղասպանություն վերապրած այլ խմբերի դեպքերի մեծամասնությունից: Սա չափազանց կարևոր հանգամանք է:
Կարծում եմ, որ իբրև դրա ապացույց՝ մենք միևնույն ժամանակ տեսնում ենք Թուրքիայի քաղաքական և ռազմական ղեկավարության վերջին տարիներին որդեգրած շատ ագրեսիվ քաղաքականությունը, որով նա կոպտորեն ոտնահարում է մարդու իրավունքները, թիրախավորում քաղաքացիական անձանց և իրականում ներգրավվում զանգվածային սպանությունների իրականացման մեջ։ Մենք դա տեսանք 1980-ականներից սկսած՝ ընդդեմ քրդերի, և իմ կարծիքով՝ այժմ Թուրքիան աշխարհի առաջ բացահայտել է իրեն՝ ներկայանալով որպես մի պետություն, որը դրսևորում է նույն գաղափարախոսությունն ու վերաբերմունքը, որը ժամանակին հանգեցրեց առաջին հերթին հայերի, հույների և ասորիների դեմ իրականացված ցեղասպանությանը: Ավելին, չնայած ժխտմանը՝ Թուրքիան հաստատել է իր ցեղասպանական մենթալիտետը։
Բայց հայերը կարող են նաև հպարտանալ, որ պայքարում են Թուրքիայի դեմ այնպես, որ այժմ դա իսկապես [օրինակ է] ծառայում նաև շատ այլ խմբերի համար և իրապես մարդկության համար՝ ի ցույց դնելով Թուրքիայի ռազմական և քաղաքական ագրեսիայի ու մարդու իրավունքների անտեսման վտանգը: Եվ կարծում եմ, որ մենք այժմ կարող ենք ինքներս մեզ դիտարկել որպես մի փարոս, որը նախազգուշացնում է աշխարհին թուրքական ագրեսիայի վտանգների մասին:
«Ազատություն». - Դոկտոր Թերիո, շնորհակալ եմ Ձեր ներդրման համար:
Հենրի Թերիո. - Ես եմ շնորհակալ: Մեծ պատիվ է Ձեզ հետ զրուցելու հնարավորության ունենալը, և իսկապես գնահատում եմ Ձեր հարցերը:
