Մերձավոր Արևելքում մեկդարյա գեղարվեստական էվոլյուցիայից հետո Երուսաղեմի հայերի նշանավոր կերամիկական արվեստը շուտով կարող է առաջին անգամ արտադրվել Հայաստանում։
ԵՐՈՒՍԱՂԵՄ - Սա աշխարհի հնագույն իսլամական սրբավայրն է, որը կառուցվել է հուդայականության ամենասուրբ վայրում: Բայց 1919 թվականին, երբ Ժայռի գմբեթի սալիկները սկսեցին պոկվել, քրիստոնյա հայերն էին, որ ձեռնամուխ եղան վերանորոգմանը։
Ժայռի գմբեթը Երուսաղեմի հին քաղաքում։ 1900-ականների սկզբին, ըստ այն ժամանակվա բրիտանական իշխանությունների, սրբավայրի սալիկները «անընդհատ թափվում էին պատերից և հաճախ վաճառքի հանվում»:
Պաղեստինի բրիտանացի կառավարիչները այն ժամանակ օգնության խնդրանքով դիմել են հայ արհեստավորներին, որոնք Մերձավոր Արևելք էին հասել՝ փրկվելով Հայոց ցեղասպանությունից:
Հայերը հմտություններ ու փորձառություն ունեին կերամիկական արվեստում, սակայն, համագործակցությունը երկար չշարունակվեց․ նախ խնդիրներ առաջացան ֆինանսավորման հետ, հետո էլ բողոքներ եղան, թե ինչու են քրիստոնյաներն աշխատում իսլամական սրբավայրի նորոգման վրա:
Ժայռի գմբեթի սալիկների պատրաստման հայկական արհեստանոցի արհեստավորները խեցեղեն են չորացնում 1920-ականների սկզբին Երուսաղեմում
Հայերը, սակայն, անգործ չմնացին՝ 1922 թվականին Երուսաղեմում հիմնելով երկու առանձին արհեստանոցներ, որոնք մասնագիտացած էին սալիկների և խեցեգործության մեջ: Թուրքական կոտորածները վերապրածները աստիճանաբար զարգացրեցին իրենց ինքնուրույն գեղարվեստական ոճը՝ զերծ այն սահմանափակումներից, որոնց բախվում էին Օսմանյան տիրապետության ներքո: Հայ արվեստագետների հռչակը տարածվեց Երուսաղեմի սահմաններից դուրս:
1920-ականների սկիզբ, Դավիթ Օհաննեսյանի ղեկավարած ընկերությունում
Այսօր այդ արհեստանոցների յուրօրինակ գործերը որպես նվեր են մատուցվում թագավորական ընտանիքներին, բարձրաստիճան պատվիրակություններին ու նախագահներին, ինչպես նաև արտահանվում աշխարհով մեկ:
Մարի Բալյանի սալիկապատ որմնանկարը Երուսաղեմի հայկական թաղամասում
1992 թվականին Վաշինգտոնի Սմիթսոնյան թանգարանը նաև հատուկ, մեկամսյա ցուցադրություն էր կազմակերպել՝ «Հայկական կերամիկա Երուսաղեմից»։ Աշխարհահռչակ մի քանի այլ թանգարաններ, այդ թվում՝ բրիտանական Վիկտորիա և Ալբերտ թանգարանը նույնպես ունեն Երուսաղեմի հայկական խեցեղենի օրինակներ։
Սետրագ Բալյան
«Արվեստի այս տեսակը դարձել է Երուսաղեմի խորհրդանիշը», - «Ազատ Եվրոպա/Ազատություն» ռադիոկայանին ասաց Սետրագ Բալյանը՝ ընտանիքին պատկանող "Balian Armenian Ceramics of Jerusalem" գործարանում, որը հիմնել է նրա մեծ պապը Հայոց ցեղասպանությունից հետո։
Բալյանների գործարանի որմնանկարի դետալ
Բալյանը պնդում է, թե իր տատը՝ Մարին է Երուսաղեմի խեցեղենի հետ աշխատելու արվեստը հասցրել այնպիսի մակարդակի, որ «կարելի է գրեթե լսել քամին, լսել ջրի հոսքը»։
Որմնանկարներ Բալյանների խեցեղենի գործարանում՝ առաքումից առաջ
Բալյանների գործարանը Երուսաղեմում անընդմեջ գործող ամենահին ձեռնարկություններից է, ընդ որում, ընտանիքն այժմ իր աշխատանքի մեծ մասն արտահանում է Միացյալ Նահանգներ: Երուսաղեմում պատրաստված կապույտ և սպիտակ սալիկները, որպես կանոն, շատ հաճախ են զարդարում Կալիֆորնիայի ճոխ լողավազանները:
Կերամիկական սալիկներ Երուսաղեմի հայկական թաղամասում գտնվող բնակելի տան պատին
Այժմ Բալյանների ընտանիքը պատրաստվում է դառնալ երուսաղեմահայ խեցեղենագործներից առաջինը, որ «կվերադառնա» Հայաստան։ Բալյանը հրաժարվում է կոնկրետ ժամկետներ նշելուց, սակայն ասում է, որ ընտանիքը «գործարան, թանգարան և սրճարան բոլորը մեկում» պլանավորելու փուլում է։ Մտադիր են նոր գործը դնել Աշտարակում։