Ամերիկայի Հայ դատի հանձնախմբի նախագահ Քեն Խաչիկյանը բացառիկ հարցազրույց է տվել «Ազատություն» ռադիոկայանի հայկական ծառայության տնօրեն Հրայր Թամրազյանին: Ներկայացնում ենք հարցազրույցից մի հատված, որը վերաբերում է Թուրքիայի վարչապետ Ռեջեփ Էրդողանի հայտարարությանը:
«Ազատություն»․ - Մենք ստացել ենք Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանի հայտարարությունը: Նա ասում է, որ Թուրքիայում «1915 թվականի իրադարձությունների վերաբերյալ ազատորեն տարբեր կարծիքներ և մտքեր արտահայտելը բազմակարծության հրամայականն է, ինչպես նաև ժողովրդավարության և ժամանակակից հասարակության պահանջը: Այս հույսով և հավատով է, որ մենք ցանկանում ենք, որ 20-րդ դարի սկզբին իրենց կյանքը կորցրած բոլոր հայերի հոգիները հանգչեն խաղաղությամբ, իսկ նրանց թոռներին հայտնում ենք մեր ցավակցությունը»: Նա նաև ասում է. - «Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ տեղի ունեցածը բոլորիս համատեղ վիշտն է: Օսմանյան կայսրության ամբողջ բնակչության՝ այդ թվում հայերի ցավը կիսելն ու նրանց հիշողությունները հասկանալը մեր մարդկային պարտքն է»: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք, ինչպիսի՞ն է Ձեր առաջին արձագանքը սրան:
Քեն Խաչիկյան․ - Ես կարծում եմ, որ սա վարչապետի կողմից լավ մտածված հայտարարություն է, բայց ցավոք՝ նա շարունակում է առաջ մղել խաբեության իր արշավը: Այս հայտարարությունում նա, իհարկե, որևէ տեղ չի խոսում ցեղասպանության մասին, այլ հիշատակում է «համատեղ վիշտը»: Ես չգիտեմ նա ի՞նչ նկատի ունի «համատեղ վիշտ» ասելով: Մեր ծնողները, մեր պապերը, մեր նախահայրերը․․․ մեր ժողովուրդը, մեզ ազգն է, որ տառապել է, որ գրեթե բնաջնջվել է: Այսօր Թուրքիան վայելում է այդ սպանության, այդ ցեղասպանության պտուղները․․․ բազմաթիվ հողեր և ունեցվածք, հարստություն, որը կուտակվել է այդ երկրում, չարիքի պտուղն է՝ մեր հայրենակիցներից է խլվել, մեր հաստատություններից, մեր եկեղեցիներից: Թուրքիան միայն շահել է իր գործած այս ոճիրի արդյունքում, և այժմ Էրդողանը խոսում է «համատեղ վշտի մասի՞ն»: Չեմ հասկանում՝ ի՞նչ «համատեղ վշտի» մասին է խոսքը: Նա շատ բարի է գտնվել՝ ասելով, որ ցավակցում է, բայց ինչի՞ համար է նա «ցավակցում»: Նա պարզապես ասում է՝ ցավակցում է այն կորուստների համար, որ մենք կրել ենք, իսկ ի՞նչ է լինելու Թուրքիայի գործած սպանությունների հետ, հայ ազգի ցեղասպանության հետ՝ ո՞ւր է հատուցումը, վնասի վերականգնումը: Նորից եմ ասում՝ սա նրա կողմից լավ կշռադատված հայտարարություն է․․․
«Ազատություն»․ - Եվ այս հայտարարությունը կօգտագործվի նաև այլ երկրներում․․․
Քեն Խաչիկյան․ - Այո, կօգտագործվի, և մենք պարտավոր ենք հակադարձել:
«Ազատություն»․ - Այո, և ասելու են՝ տեսե՛ք, Էրդողանը արդեն ցավակցություն է հայտնում․․․
Քեն Խաչիկյան․ - Սա շատ կեղծավոր հայտարարություն է՝ ասում է՝ գիտեք ինչ, մենք Թուրքիայում բազմակարծություն ունենք․․․
«Ազատություն»․ - Նա որևէ բան ասո՞ւմ է այն մասին, որ Թուրքիայի իշխանությունները ճանաչում են սպանությունները, և որ հենց իշխանություններն են կազմակերպել սպանությունները:
Քեն Խաչիկյան․ - Ոչ, ոչ․․․ բայց ինքը հայտարարում է, որ Թուրքիայում ազատորեն կարելի է արտահայտվել 1915 թվականի իրադարձությունների մասին, և դա ներկայացնում է որպես բազմակարծության պարտադիր պայման: Մինչդեռ՝ խոսքը գնում է մի երկրի մասին, որտեղ, եթե ես և Դուք կանգնենք ու ասենք, որ ցեղասպանություն է եղել, մեզ կարող են դրա համար կալանավորել: Օրհան Փամուկը՝ միջազգային ճանաչում վայելող թուրք գրողը, դատապարտվել է՝ ցեղասպանության մասին գրելու համար: Այստեղ դուք բազմակարծություն տեսնո՞ւմ եք, բաց հասարակություն տեսնո՞ւմ եք:
«Ազատություն»․ - Իսկ արդյոք նա պատասխանատվությո՞ւն է ստանձնում այս ոճիրի համար: Այդ մասին, կարծես թե, ոչինչ չկա:
Քեն Խաչիկյան․ - Ոչ: Մինչդեռ, Ցեղասպանությունն ուսումնասիրող գիտնականները ժխտողականությունը բնութագրում են որպես ցեղասպանության վերջին փուլ: Եվ Էրդողանը, շարունակելով ժխտել, շարունակում է հայ ժողովրդի դեմ ցեղասպանություն գործել: Եվ, անկեղծ ասած, ցանկացած պաշտոնյա, ով՝ լինի դա Թուրքիայում, թե այլուր, խուսափում է եղածը ցեղասպանություն որակելուց, դառնում է Թուրքիայի կողմից իրագործվող այս ժխտողականության հանցակիցը, և թուրքական պետության ստերի համար ճանապարհ է հարթում:
«Ազատություն»․ - Բայց գուցե սա միայն առաջին քայլ է՝ նախքան ինչ-որ այլ բան անելը: Դուք Թուրքիայի դիրքորոշման մեջ որոշակի մեղմացում չե՞ք տեսնում:
Քեն Խաչիկյան․ - Դե, կարելի է ասել, որ Էրդողանը ինչ-որ առումով փորձում է մեղմացնել դիրքորոշումը իր երկրի հասարակության համար․ թերևս հենց դա էլ տեղի է ունենում: Բայց մյուս կողմից՝ նա գիտի, թե ինչ է տեղի ունեցել՝ շատ լավ գիտի, թե իրականում ինչ է եղել, և նա պետք է տղամարդկություն ունենա և բարձրաձայնի դա: Մենք կճանաչենք նրա վաստակը՝ եթե նա տեղի ունեցածը ցեղասպանություն անվանի, և համարժեք քննարկումներ ծավալի արդարացի փոխհատուցման շուրջ: Բայց կոնկրետ այս հայտարարությունը, իմ կարծիքով, ավելին չէ, քան լավ կշռադատված դիվանագիտություն՝ կեղծավոր մի հայտարարություն, որը շարունակում է նրանց ժխտողականության արշավը և որևէ առաջընթաց դրա մեջ տեսնել հնարավոր չէ:
«Ազատություն»․ - Մենք ստացել ենք Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանի հայտարարությունը: Նա ասում է, որ Թուրքիայում «1915 թվականի իրադարձությունների վերաբերյալ ազատորեն տարբեր կարծիքներ և մտքեր արտահայտելը բազմակարծության հրամայականն է, ինչպես նաև ժողովրդավարության և ժամանակակից հասարակության պահանջը: Այս հույսով և հավատով է, որ մենք ցանկանում ենք, որ 20-րդ դարի սկզբին իրենց կյանքը կորցրած բոլոր հայերի հոգիները հանգչեն խաղաղությամբ, իսկ նրանց թոռներին հայտնում ենք մեր ցավակցությունը»: Նա նաև ասում է. - «Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ տեղի ունեցածը բոլորիս համատեղ վիշտն է: Օսմանյան կայսրության ամբողջ բնակչության՝ այդ թվում հայերի ցավը կիսելն ու նրանց հիշողությունները հասկանալը մեր մարդկային պարտքն է»: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք, ինչպիսի՞ն է Ձեր առաջին արձագանքը սրան:
Քեն Խաչիկյան․ - Ես կարծում եմ, որ սա վարչապետի կողմից լավ մտածված հայտարարություն է, բայց ցավոք՝ նա շարունակում է առաջ մղել խաբեության իր արշավը: Այս հայտարարությունում նա, իհարկե, որևէ տեղ չի խոսում ցեղասպանության մասին, այլ հիշատակում է «համատեղ վիշտը»: Ես չգիտեմ նա ի՞նչ նկատի ունի «համատեղ վիշտ» ասելով: Մեր ծնողները, մեր պապերը, մեր նախահայրերը․․․ մեր ժողովուրդը, մեզ ազգն է, որ տառապել է, որ գրեթե բնաջնջվել է: Այսօր Թուրքիան վայելում է այդ սպանության, այդ ցեղասպանության պտուղները․․․ բազմաթիվ հողեր և ունեցվածք, հարստություն, որը կուտակվել է այդ երկրում, չարիքի պտուղն է՝ մեր հայրենակիցներից է խլվել, մեր հաստատություններից, մեր եկեղեցիներից: Թուրքիան միայն շահել է իր գործած այս ոճիրի արդյունքում, և այժմ Էրդողանը խոսում է «համատեղ վշտի մասի՞ն»: Չեմ հասկանում՝ ի՞նչ «համատեղ վշտի» մասին է խոսքը: Նա շատ բարի է գտնվել՝ ասելով, որ ցավակցում է, բայց ինչի՞ համար է նա «ցավակցում»: Նա պարզապես ասում է՝ ցավակցում է այն կորուստների համար, որ մենք կրել ենք, իսկ ի՞նչ է լինելու Թուրքիայի գործած սպանությունների հետ, հայ ազգի ցեղասպանության հետ՝ ո՞ւր է հատուցումը, վնասի վերականգնումը: Նորից եմ ասում՝ սա նրա կողմից լավ կշռադատված հայտարարություն է․․․
«Ազատություն»․ - Եվ այս հայտարարությունը կօգտագործվի նաև այլ երկրներում․․․
Քեն Խաչիկյան․ - Այո, կօգտագործվի, և մենք պարտավոր ենք հակադարձել:
«Ազատություն»․ - Այո, և ասելու են՝ տեսե՛ք, Էրդողանը արդեն ցավակցություն է հայտնում․․․
Քեն Խաչիկյան․ - Սա շատ կեղծավոր հայտարարություն է՝ ասում է՝ գիտեք ինչ, մենք Թուրքիայում բազմակարծություն ունենք․․․
«Ազատություն»․ - Նա որևէ բան ասո՞ւմ է այն մասին, որ Թուրքիայի իշխանությունները ճանաչում են սպանությունները, և որ հենց իշխանություններն են կազմակերպել սպանությունները:
Քեն Խաչիկյան․ - Ոչ, ոչ․․․ բայց ինքը հայտարարում է, որ Թուրքիայում ազատորեն կարելի է արտահայտվել 1915 թվականի իրադարձությունների մասին, և դա ներկայացնում է որպես բազմակարծության պարտադիր պայման: Մինչդեռ՝ խոսքը գնում է մի երկրի մասին, որտեղ, եթե ես և Դուք կանգնենք ու ասենք, որ ցեղասպանություն է եղել, մեզ կարող են դրա համար կալանավորել: Օրհան Փամուկը՝ միջազգային ճանաչում վայելող թուրք գրողը, դատապարտվել է՝ ցեղասպանության մասին գրելու համար: Այստեղ դուք բազմակարծություն տեսնո՞ւմ եք, բաց հասարակություն տեսնո՞ւմ եք:
«Ազատություն»․ - Իսկ արդյոք նա պատասխանատվությո՞ւն է ստանձնում այս ոճիրի համար: Այդ մասին, կարծես թե, ոչինչ չկա:
Քեն Խաչիկյան․ - Ոչ: Մինչդեռ, Ցեղասպանությունն ուսումնասիրող գիտնականները ժխտողականությունը բնութագրում են որպես ցեղասպանության վերջին փուլ: Եվ Էրդողանը, շարունակելով ժխտել, շարունակում է հայ ժողովրդի դեմ ցեղասպանություն գործել: Եվ, անկեղծ ասած, ցանկացած պաշտոնյա, ով՝ լինի դա Թուրքիայում, թե այլուր, խուսափում է եղածը ցեղասպանություն որակելուց, դառնում է Թուրքիայի կողմից իրագործվող այս ժխտողականության հանցակիցը, և թուրքական պետության ստերի համար ճանապարհ է հարթում:
«Ազատություն»․ - Բայց գուցե սա միայն առաջին քայլ է՝ նախքան ինչ-որ այլ բան անելը: Դուք Թուրքիայի դիրքորոշման մեջ որոշակի մեղմացում չե՞ք տեսնում:
Քեն Խաչիկյան․ - Դե, կարելի է ասել, որ Էրդողանը ինչ-որ առումով փորձում է մեղմացնել դիրքորոշումը իր երկրի հասարակության համար․ թերևս հենց դա էլ տեղի է ունենում: Բայց մյուս կողմից՝ նա գիտի, թե ինչ է տեղի ունեցել՝ շատ լավ գիտի, թե իրականում ինչ է եղել, և նա պետք է տղամարդկություն ունենա և բարձրաձայնի դա: Մենք կճանաչենք նրա վաստակը՝ եթե նա տեղի ունեցածը ցեղասպանություն անվանի, և համարժեք քննարկումներ ծավալի արդարացի փոխհատուցման շուրջ: Բայց կոնկրետ այս հայտարարությունը, իմ կարծիքով, ավելին չէ, քան լավ կշռադատված դիվանագիտություն՝ կեղծավոր մի հայտարարություն, որը շարունակում է նրանց ժխտողականության արշավը և որևէ առաջընթաց դրա մեջ տեսնել հնարավոր չէ: