«Անկախացումից ի վեր Հայաստանը պատրաստ է եղել Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորմանը առանց նախապայմանների: Այժմ մենք իրականացնում ենք այդ տարիներ շարունակ արտահայտված Հայաստանի ձգտումը», - հայտարարեց արտգործնախարար Էդվարդ Նալբանդյանը` հինգշաբթի օրը ելույթ ունենալով հայ - թուրքական հարցով Ազգային ժողովում կազմակերպված լսումների ժամանակ:
«Հայաստան - Թուրքիա հարաբերությունները դուրս են որպես զուտ քաղաքական երկկողմ հարաբերություններ լինելու շրջանակից եւ ընդգրկում են այնպիսի խնդիրներ, որոնց վրա իրենց ազդեցությունն ունեն պատմական, բարոյահոգեբանական եւ մի շարք այլ գործոններ», - ասաց նախարարը` առանձնացնելով, առաջին հերթին, Հայաստանի անկախացումից հետո Թուրքիայի կեցվածքը. - «Փակ սահմաններ եւ չհաստատված դիվանագիտական հարաբերություններ` պայմանավորված նաեւ թուրք - ադրբեջանական հարաբերություններով եւ, որպես հետեւանք` Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի նկատմամբ Թուրքիայի միանշանակ ադրբեջանամետ Հայաստանի նկատմամբ կոշտ դիրքորոշմամբ»:
«Հետեւաբար, ընդհանրացնելով հասարակության լայն զանգվածներին հուզող առավել հնչեղություն ունեցող հարցադրումները, այս ամբիոնից եւս մեկ անգամ պատասխանում եմ հնչած մտահոգություններին եւ անգամ մեղադրանքներին», - ասաց Էդվարդ Նալբանդյանը: - «Արդյո՞ք առկա են նախապայմաններ [հայ - թուրքական նախաստորագրված արձանագրություններում]: Ո'չ, եւ մեկ անգամ եւս ոչ: Կասկածի տա՞կ ենք առնում Հայոց ցեղասպանության փաստը, խոչընդոտում ենք Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչմա՞նը: Ո'չ, եւ մեկ անգամ եւս ոչ: Գոյություն ու՞նի կապ նախաստորագրված փաստաթղթերի եւ Լեռնային Ղարաբաղի բանակցային գործընթացի միջեւ: Ո'չ, եւ մեկ անգամ եւս ոչ»:
«Հայաստանի նախագահը բազմիցս հայտարարել է, որ Հայաստանը չի քննարկում ցեղասպանության լինել-չլինելու հարցը, հարցականի տակ չի դնում ցեղասպանության իրողությունը եւ ցեղասպանության միջազգային ճանաչման կարեւորությունը: Դրա մասին որպես Հայաստանի արտգործնախարար հայտարարել եմ անգամ Թուրքիայում` 2008 թվականի նոյեմբերին Ստամբուլում հարյուրից ավելի լրագրողների ներկայությամբ», - նշեց արտգործնախարարը:
«Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացն ունի մի քանի հարթություն, որոնք առնչվում են միջազգային հանրության եւ բուն Թուրքիայի կողմից ճանաչման խնդիրներին: Հայոց ցեղասպանության խնդիրը միջազգային հանրության կողմից ավելի շատ դիտվում է ոչ թե հայ - թուրքական հարաբերությունների, այլ համամարդկային արժեքների տեսակետից, եւ այս ուղղությամբ ներգրավված է այնպիսի կենսունակ հարցերի քննարկման ոլորտներում, ինչպիսիք են մարդու իրավունքները, ցեղասպանության որպես մարդկության դեմ ծանրագույն հանցագործության վտանգի կանխարգելումը: Դրան ես անդրադարձել եմ երկու օր առաջ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի իմ ելույթում: Արհեստական են այն պնդումները, որ եթե Հայաստանը երկխոսություն է ծավալում Թուրքիայի հետ, ապա ցեղասպանության հարցը կսահմանափակվի որպես միայն երկու պետությունների միջեւ քննարկվող հարցի եւ կկորցնի իր համամարդկային նշանակությունը: Մենք վստահ ենք նաեւ, որ նախաստորագրված փաստաթղթերը հիմք չեն տալիս կասկածելու, որ հայ ժողովուրդը զրկվում է պատմական արդարությանը հետամուտ լինելու իրավունքից», - ասաց Էդվարդ Նալբանդյանը:
Ղարաբաղյան կարգավորման բանակցային գործընթացի եւ նախաստորագրված փաստաթղթերի ենթադրական կապի առնչությամբ նախարարը շեշտեց. - «Նախաստորագրված փաստաթղթերում որեւէ նշույլ անգամ չկա նախապայմանի, առավել եւս` Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորմանն առնչվող: Եվ դրա մասին բազմիցս հայտարարել է Հայաստանի նախագահը: Դրան անդրադարձել եմ Թուրքիայի վարչապետի հայտարարությանն ի պատասխան պաշտոնական հայտարարությամբ: Մեջբերում եմ. - «Թուրքական կողմը տեղեկացված է եւ վստահ ենք` գիտակցում է, որ մենք բացառում ենք հայ - թուրքական հարաբերությունների կարգավորման պայմանավորումը Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի հանգուցալուծման քայլերով»:
«Եվ սա ոչ միայն Հայաստանի իշխանությունների սկզբունքային մոտեցումն է, այլեւ` միջազգային հանրության, որը բազմիցս արդեն արտահայտվել է դրա վերաբերյալ: Դրա մասին են բազմիցս արտահայտվել Մինսկի խմբի համանախագահող երկրները: Երկու օր առաջ ԱՄՆ-ի պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնի հետ հանդիպումից հետո եւս պետքարտուղարը վերահաստատեց ԱՄՆ-ի դիրքորոշումը վերոհիշյալի առնչությամբ: Եվ այսօր Երեւանում գտնվող եռանախագահները միանշանակ հայտարարությամբ հանդես եկան այս կապակցությամբ», - հայտարարեց արտգործնախարարը:
«Հայ - թուրքական հարաբերությունները հոգեբանական, սոցիալական, իրավական, տնտեսական, քաղաքական խնդիրների բարդ հանգույց է, հետեւապես հանգուցալուծումը չի կարող դյուրին լինել: Հայաստանը ձգտում է բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել իր բոլոր հարեւան պետությունների հետ: Հենց դրան ենք մենք գնում», - ասաց Էդվարդ Նալբանդյանը:
Նախարարի հայտարարությունները, սակայն, հանձնաժողովում ելույթ ունեցողներից շատերին չհամոզեցին։ Լսումներին մասնակցում էին ինչպես պատգամավորները, այնպես էլ արտախորհրդարանական ուժերի ներկայացուցիչներ, պատմաբաններ, վերլուծաբաններ։
Առավել սուր շեշտադրումներով հանդես եկան Դաշնակցության եւ «Ժառանգության» ներկայացուցիչները։
«Պարզից էլ պարզ է՝ եթե մեկին ուզում են թունավորել, բաժակի վրա թույն չեն գրում», - հայտարարեց Հայ հեղափոխական դաշնակցության Գերագույն մարմնի ներկայացուցիչ Արմեն Ռուստամյանը, համոզմունք հայտնելով, որ թուրքական կողմի նախապայմաններն էլ արտացոլված են նախաստորագրված արձանագրություններում։
«Այս պատասխանատու քայլի գինը հետագայում պետք է վճարի ժողովուրդը, ոչ թե այսօրվա իշխանությունները», - նշեց նա։
Անդրադառնալով այն հիմնավորմանը, որ մեկուսացման վտանգը չեզոքացնելու համար մեզ «օդ ու ջրի պես» պետք է բաց սահմանը՝ Ռուստամյանը համեմատեց. - «Հետաքրքիր զուգադիպությամբ, ըստ էության, կրկին նույնանման թեզն է արծածվում, ինչը տեղի ուներ 97 թվականին։ Այն ժամանակ դա հնչում էր այսպես՝ Սերգո ջան, լավ չես ապրի, քանի Ղարաբաղի հարցը չի լուծվել, եւ Ադրբեջանի շրջափակման մեջ ենք։ Հիմա էլ՝ հայ ժողովուրդը լավ չի ապրի, քանի սահմանները Թուրքիայի հետ փակ են եւ մեկուսացման մեջ են»։
«Գործընթացը կարող է նույնիսկ ազգային պառակտման պատճառ դառնալ», - հավելեց Ռուստամյանը։
Դաշնակցություն խմբակցության ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը հավելեց, թե եթե բոլոր բնագավառներում տիրում է անգրագիտությունն ու դիլետանտիզմը. - «Բայց ինչո՞ւ եք ենթադրում, որ պատմաբանների ենթահանձնաժողովի մեջ մերոնք ավելի հմուտ եւ ոչ դիլետանտ, ավելի պրոֆեսիոնալ կլինեն։ Չէ որ այդ հանձնաժողովի ստեղծումը ենթադրում է, որ մինչեւ օրս ամբողջ աշխարհով բերված ապացույցները, որ ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, ջնջվում են։ Դուրս է գալիս, որ այդ ապացույցները այնքան էլ ծանրակշիռ չեն. նորերն են պետք։ Կարծում եք, այստեղ հայկական դիլետանտիզմը կառավարման համակարգի մեջ իրեն չի՞ դրսեւորում»։
«Ժառանգություն» խորհրդարանական խմբակցության ղեկավար Ստեփան Սաֆարյանը համոզված էր, որ Հայաստանը ծնկի է գալիս. - «Այն մարդիկ, ովքեր արձանագրություններում ռիսկեր, խութեր, քողարկված տեսքով թուրքական նախապայմաններ չեն տեսնում, վստահաբար չեն տեսնելու նաեւ այդ տեքստերում առկա բովանդակության ուղղակի կապը կեղծված ընտրությունների, հոկտեմբերի 27-ի, մարտի 1-ի, քաղբանտարկյալների առկայությունից մեր երկրի ու հասարակության ստացած հարվածների հետ»։
Հիասթափությունը համատարած է ե՛ւ երկրի ներսում, ե՛ւ դրսում։ Այդ վիճակն էլ ստիպեց կուսակցության նախագահ Րաֆֆի Հովհաննիսյանին հրաժարվել պատգամավորական մանդատը վայր դնելու որոշումից։ Նրան խնդրեցին եւ նա հետ եկավ՝ հայտարարեց Ստեփան Սարաֆյանը՝ վրդովմունք արտահայտելով Հանրապետական խմբակցության քարտուղար Էդուարդ Շարմազանովի երեկվա հայտարարության կապակցությամբ, թե «Ժառանգության» առաջնորդի այդ քայլը մանկապարտեզ է հիշեցնում։ Րաֆֆի Հովհաննիսյանը լսումներում ներկա չէր։
Խորհրդարանի նախկին խոսնակ, այժմ անկախ պատգամավոր Տիգրան Թորոսյանը հայտարարեց, որ փոխզիջումների մասին խոսք լինել չի կարող. - «Հայաստանը գնում է միակողմանի զիջումների ե՛ւ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցում, ե՛ւ Ղարաբաղի հարցում։ Այսինքն, երեք հիմնախնդիրների դեպքում էլ Հայաստանը գնում է զիջումների։ Ո՞րն է Թուրքիայի զիջումը այս երեք զիջումների դիմաց։ Սահմանը բացե՞լը, որը իր միջազգային պարտավորությունն է։ Պարզապես Թուրքիան անում է այն, ինչ առանց այդ էլ պարտավոր էր անել։ Չէր անում, որովհետեւ վատ ենք աշխատել, որովհետեւ տարբեր միջազգային ատյաններում միշտ վախվորած կեցվածք է եղել»։
«Նոր ժամանակներ» կուսակցության ղեկավար Արամ Կարապետյանը, համաձայնելով այն պնդումներին, որ այս արձանագրություններով Հայաստանը համաձայնում է Թուրքիայի նախապայմաններին, նկատեց՝ «ինչ է, պետք է այդ ամենը բաց տեքստո՞վ գրվեր արձանագրություններում»։
Իշխող Հանրապետական եւ «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցությունների ներկայացուցիչների ելույթներում մտահոգություններն ավելի քիչ էին։
Հանրապետական խմբակցության ղեկավար Գալուստ Սահակյանը նշեց, թե լավ է, որ գործընթացում տարակարծություն կա. - «Որեւէ քաղաքական ուժի գաղափարախոսությանը դեմ չենք եւ ողջունելի ենք համարում։ Դա ընդամենը զգոնացնում է»։
ՀՀԿ խմբակցության քարտուղար Էդուարդ Շարմազանովը, մասնավորապես, ասաց. - «Խորհրդակցել եմ շատ պատմաբանների հետ, եւ հանգել եմ մի եզրակացության՝ այստեղ մտածելու բան ունի այն կողմը, որը մշտապես կեղծել պատմությունը՝ Թուրքիան։ Այս ենթահանձնաժողովը կարող է դանդաղ գործարկման ռումբ հանդիսանալ Թուրքիայի համար»։
«Կարճ ասած՝ մենք կողմ ենք հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանը առանց նախապայմանների», - իր հերթին հայտարարեց «Բարգավաճ Հայաստան» խմբակցության ղեկավար Արամ Սաֆարյանը։
Վերջում նախարարը պատասխանեց քննարկման մասնակիցների գրավոր հարցերին:
Հարցին, թե Ցեղասպանության խնդրի ուսումնասիրման միջկառավարական հանձնաժողովի ստեղծումը արդյոք չի՞ ենթադրում Ցեղասպանությունը կասկածի տակ դնել, Նալբանդյանը արձագանքեց. - «Խոսքը նրա մասին է, որ մենք գիտակցում ենք, եւ կարծեմ թուրքական կողմն էլ է գիտակցում, որ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելով, սահմանները բացելով մենք վաղը չենք կարող լուծել մեր բոլոր հարցերը: Չենք կարող ասել, որ մենք հաջորդ օրվանից բարեկամներ ենք, որովհետեւ մենք բազմաթիվ հարցեր նաեւ անցյալից եկող: Եվ դա է իմաստը. ոչ թե ստեղծել ենթահանձնաժողով կամ պատմաբանների հանձնաժողով, որպեսզի քննարկել եղել է թե չի եղել Ցեղասպանությունը, այլ որպեսզի ստեղծել մի կլոր սեղան, որի շուրջ երկու կողմից մասնագետներ, ինչու ոչ՝ նաեւ միջագգային տարբեր հարցերով զբաղվող մասնագետներ կարող են քննարկումներ անցկացնել: Այս ենթահանձնաժողովը այլ մանդատ չունի եւ ժամանակի սահմանափակում չունի, որովհետեւ մենք գիտակցում ենք, որ կարող է այս գործընթացը տեւել շատ երկար»:
«Հետեւաբար, ընդհանրացնելով հասարակության լայն զանգվածներին հուզող առավել հնչեղություն ունեցող հարցադրումները, այս ամբիոնից եւս մեկ անգամ պատասխանում եմ հնչած մտահոգություններին եւ անգամ մեղադրանքներին», - ասաց Էդվարդ Նալբանդյանը: - «Արդյո՞ք առկա են նախապայմաններ [հայ - թուրքական նախաստորագրված արձանագրություններում]: Ո'չ, եւ մեկ անգամ եւս ոչ: Կասկածի տա՞կ ենք առնում Հայոց ցեղասպանության փաստը, խոչընդոտում ենք Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչմա՞նը: Ո'չ, եւ մեկ անգամ եւս ոչ: Գոյություն ու՞նի կապ նախաստորագրված փաստաթղթերի եւ Լեռնային Ղարաբաղի բանակցային գործընթացի միջեւ: Ո'չ, եւ մեկ անգամ եւս ոչ»:
«Հայաստանի նախագահը բազմիցս հայտարարել է, որ Հայաստանը չի քննարկում ցեղասպանության լինել-չլինելու հարցը, հարցականի տակ չի դնում ցեղասպանության իրողությունը եւ ցեղասպանության միջազգային ճանաչման կարեւորությունը: Դրա մասին որպես Հայաստանի արտգործնախարար հայտարարել եմ անգամ Թուրքիայում` 2008 թվականի նոյեմբերին Ստամբուլում հարյուրից ավելի լրագրողների ներկայությամբ», - նշեց արտգործնախարարը:
«Հայոց ցեղասպանության ճանաչման գործընթացն ունի մի քանի հարթություն, որոնք առնչվում են միջազգային հանրության եւ բուն Թուրքիայի կողմից ճանաչման խնդիրներին: Հայոց ցեղասպանության խնդիրը միջազգային հանրության կողմից ավելի շատ դիտվում է ոչ թե հայ - թուրքական հարաբերությունների, այլ համամարդկային արժեքների տեսակետից, եւ այս ուղղությամբ ներգրավված է այնպիսի կենսունակ հարցերի քննարկման ոլորտներում, ինչպիսիք են մարդու իրավունքները, ցեղասպանության որպես մարդկության դեմ ծանրագույն հանցագործության վտանգի կանխարգելումը: Դրան ես անդրադարձել եմ երկու օր առաջ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի իմ ելույթում: Արհեստական են այն պնդումները, որ եթե Հայաստանը երկխոսություն է ծավալում Թուրքիայի հետ, ապա ցեղասպանության հարցը կսահմանափակվի որպես միայն երկու պետությունների միջեւ քննարկվող հարցի եւ կկորցնի իր համամարդկային նշանակությունը: Մենք վստահ ենք նաեւ, որ նախաստորագրված փաստաթղթերը հիմք չեն տալիս կասկածելու, որ հայ ժողովուրդը զրկվում է պատմական արդարությանը հետամուտ լինելու իրավունքից», - ասաց Էդվարդ Նալբանդյանը:
Ղարաբաղյան կարգավորման բանակցային գործընթացի եւ նախաստորագրված փաստաթղթերի ենթադրական կապի առնչությամբ նախարարը շեշտեց. - «Նախաստորագրված փաստաթղթերում որեւէ նշույլ անգամ չկա նախապայմանի, առավել եւս` Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորմանն առնչվող: Եվ դրա մասին բազմիցս հայտարարել է Հայաստանի նախագահը: Դրան անդրադարձել եմ Թուրքիայի վարչապետի հայտարարությանն ի պատասխան պաշտոնական հայտարարությամբ: Մեջբերում եմ. - «Թուրքական կողմը տեղեկացված է եւ վստահ ենք` գիտակցում է, որ մենք բացառում ենք հայ - թուրքական հարաբերությունների կարգավորման պայմանավորումը Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի հանգուցալուծման քայլերով»:
«Եվ սա ոչ միայն Հայաստանի իշխանությունների սկզբունքային մոտեցումն է, այլեւ` միջազգային հանրության, որը բազմիցս արդեն արտահայտվել է դրա վերաբերյալ: Դրա մասին են բազմիցս արտահայտվել Մինսկի խմբի համանախագահող երկրները: Երկու օր առաջ ԱՄՆ-ի պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնի հետ հանդիպումից հետո եւս պետքարտուղարը վերահաստատեց ԱՄՆ-ի դիրքորոշումը վերոհիշյալի առնչությամբ: Եվ այսօր Երեւանում գտնվող եռանախագահները միանշանակ հայտարարությամբ հանդես եկան այս կապակցությամբ», - հայտարարեց արտգործնախարարը:
«Հայ - թուրքական հարաբերությունները հոգեբանական, սոցիալական, իրավական, տնտեսական, քաղաքական խնդիրների բարդ հանգույց է, հետեւապես հանգուցալուծումը չի կարող դյուրին լինել: Հայաստանը ձգտում է բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատել իր բոլոր հարեւան պետությունների հետ: Հենց դրան ենք մենք գնում», - ասաց Էդվարդ Նալբանդյանը:
Նախարարի հայտարարությունները, սակայն, հանձնաժողովում ելույթ ունեցողներից շատերին չհամոզեցին։ Լսումներին մասնակցում էին ինչպես պատգամավորները, այնպես էլ արտախորհրդարանական ուժերի ներկայացուցիչներ, պատմաբաններ, վերլուծաբաններ։
Առավել սուր շեշտադրումներով հանդես եկան Դաշնակցության եւ «Ժառանգության» ներկայացուցիչները։
«Պարզից էլ պարզ է՝ եթե մեկին ուզում են թունավորել, բաժակի վրա թույն չեն գրում», - հայտարարեց Հայ հեղափոխական դաշնակցության Գերագույն մարմնի ներկայացուցիչ Արմեն Ռուստամյանը, համոզմունք հայտնելով, որ թուրքական կողմի նախապայմաններն էլ արտացոլված են նախաստորագրված արձանագրություններում։
«Այս պատասխանատու քայլի գինը հետագայում պետք է վճարի ժողովուրդը, ոչ թե այսօրվա իշխանությունները», - նշեց նա։
Անդրադառնալով այն հիմնավորմանը, որ մեկուսացման վտանգը չեզոքացնելու համար մեզ «օդ ու ջրի պես» պետք է բաց սահմանը՝ Ռուստամյանը համեմատեց. - «Հետաքրքիր զուգադիպությամբ, ըստ էության, կրկին նույնանման թեզն է արծածվում, ինչը տեղի ուներ 97 թվականին։ Այն ժամանակ դա հնչում էր այսպես՝ Սերգո ջան, լավ չես ապրի, քանի Ղարաբաղի հարցը չի լուծվել, եւ Ադրբեջանի շրջափակման մեջ ենք։ Հիմա էլ՝ հայ ժողովուրդը լավ չի ապրի, քանի սահմանները Թուրքիայի հետ փակ են եւ մեկուսացման մեջ են»։
«Գործընթացը կարող է նույնիսկ ազգային պառակտման պատճառ դառնալ», - հավելեց Ռուստամյանը։
Դաշնակցություն խմբակցության ղեկավար Վահան Հովհաննիսյանը հավելեց, թե եթե բոլոր բնագավառներում տիրում է անգրագիտությունն ու դիլետանտիզմը. - «Բայց ինչո՞ւ եք ենթադրում, որ պատմաբանների ենթահանձնաժողովի մեջ մերոնք ավելի հմուտ եւ ոչ դիլետանտ, ավելի պրոֆեսիոնալ կլինեն։ Չէ որ այդ հանձնաժողովի ստեղծումը ենթադրում է, որ մինչեւ օրս ամբողջ աշխարհով բերված ապացույցները, որ ցեղասպանությունը տեղի է ունեցել, ջնջվում են։ Դուրս է գալիս, որ այդ ապացույցները այնքան էլ ծանրակշիռ չեն. նորերն են պետք։ Կարծում եք, այստեղ հայկական դիլետանտիզմը կառավարման համակարգի մեջ իրեն չի՞ դրսեւորում»։
«Ժառանգություն» խորհրդարանական խմբակցության ղեկավար Ստեփան Սաֆարյանը համոզված էր, որ Հայաստանը ծնկի է գալիս. - «Այն մարդիկ, ովքեր արձանագրություններում ռիսկեր, խութեր, քողարկված տեսքով թուրքական նախապայմաններ չեն տեսնում, վստահաբար չեն տեսնելու նաեւ այդ տեքստերում առկա բովանդակության ուղղակի կապը կեղծված ընտրությունների, հոկտեմբերի 27-ի, մարտի 1-ի, քաղբանտարկյալների առկայությունից մեր երկրի ու հասարակության ստացած հարվածների հետ»։
Հիասթափությունը համատարած է ե՛ւ երկրի ներսում, ե՛ւ դրսում։ Այդ վիճակն էլ ստիպեց կուսակցության նախագահ Րաֆֆի Հովհաննիսյանին հրաժարվել պատգամավորական մանդատը վայր դնելու որոշումից։ Նրան խնդրեցին եւ նա հետ եկավ՝ հայտարարեց Ստեփան Սարաֆյանը՝ վրդովմունք արտահայտելով Հանրապետական խմբակցության քարտուղար Էդուարդ Շարմազանովի երեկվա հայտարարության կապակցությամբ, թե «Ժառանգության» առաջնորդի այդ քայլը մանկապարտեզ է հիշեցնում։ Րաֆֆի Հովհաննիսյանը լսումներում ներկա չէր։
Խորհրդարանի նախկին խոսնակ, այժմ անկախ պատգամավոր Տիգրան Թորոսյանը հայտարարեց, որ փոխզիջումների մասին խոսք լինել չի կարող. - «Հայաստանը գնում է միակողմանի զիջումների ե՛ւ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման հարցում, ե՛ւ Ղարաբաղի հարցում։ Այսինքն, երեք հիմնախնդիրների դեպքում էլ Հայաստանը գնում է զիջումների։ Ո՞րն է Թուրքիայի զիջումը այս երեք զիջումների դիմաց։ Սահմանը բացե՞լը, որը իր միջազգային պարտավորությունն է։ Պարզապես Թուրքիան անում է այն, ինչ առանց այդ էլ պարտավոր էր անել։ Չէր անում, որովհետեւ վատ ենք աշխատել, որովհետեւ տարբեր միջազգային ատյաններում միշտ վախվորած կեցվածք է եղել»։
«Նոր ժամանակներ» կուսակցության ղեկավար Արամ Կարապետյանը, համաձայնելով այն պնդումներին, որ այս արձանագրություններով Հայաստանը համաձայնում է Թուրքիայի նախապայմաններին, նկատեց՝ «ինչ է, պետք է այդ ամենը բաց տեքստո՞վ գրվեր արձանագրություններում»։
Իշխող Հանրապետական եւ «Բարգավաճ Հայաստան» կուսակցությունների ներկայացուցիչների ելույթներում մտահոգություններն ավելի քիչ էին։
Հանրապետական խմբակցության ղեկավար Գալուստ Սահակյանը նշեց, թե լավ է, որ գործընթացում տարակարծություն կա. - «Որեւէ քաղաքական ուժի գաղափարախոսությանը դեմ չենք եւ ողջունելի ենք համարում։ Դա ընդամենը զգոնացնում է»։
ՀՀԿ խմբակցության քարտուղար Էդուարդ Շարմազանովը, մասնավորապես, ասաց. - «Խորհրդակցել եմ շատ պատմաբանների հետ, եւ հանգել եմ մի եզրակացության՝ այստեղ մտածելու բան ունի այն կողմը, որը մշտապես կեղծել պատմությունը՝ Թուրքիան։ Այս ենթահանձնաժողովը կարող է դանդաղ գործարկման ռումբ հանդիսանալ Թուրքիայի համար»։
«Կարճ ասած՝ մենք կողմ ենք հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորմանը առանց նախապայմանների», - իր հերթին հայտարարեց «Բարգավաճ Հայաստան» խմբակցության ղեկավար Արամ Սաֆարյանը։
Վերջում նախարարը պատասխանեց քննարկման մասնակիցների գրավոր հարցերին:
Հարցին, թե Ցեղասպանության խնդրի ուսումնասիրման միջկառավարական հանձնաժողովի ստեղծումը արդյոք չի՞ ենթադրում Ցեղասպանությունը կասկածի տակ դնել, Նալբանդյանը արձագանքեց. - «Խոսքը նրա մասին է, որ մենք գիտակցում ենք, եւ կարծեմ թուրքական կողմն էլ է գիտակցում, որ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելով, սահմանները բացելով մենք վաղը չենք կարող լուծել մեր բոլոր հարցերը: Չենք կարող ասել, որ մենք հաջորդ օրվանից բարեկամներ ենք, որովհետեւ մենք բազմաթիվ հարցեր նաեւ անցյալից եկող: Եվ դա է իմաստը. ոչ թե ստեղծել ենթահանձնաժողով կամ պատմաբանների հանձնաժողով, որպեսզի քննարկել եղել է թե չի եղել Ցեղասպանությունը, այլ որպեսզի ստեղծել մի կլոր սեղան, որի շուրջ երկու կողմից մասնագետներ, ինչու ոչ՝ նաեւ միջագգային տարբեր հարցերով զբաղվող մասնագետներ կարող են քննարկումներ անցկացնել: Այս ենթահանձնաժողովը այլ մանդատ չունի եւ ժամանակի սահմանափակում չունի, որովհետեւ մենք գիտակցում ենք, որ կարող է այս գործընթացը տեւել շատ երկար»: