Հարութ Սասունյան
«Կալիֆորնիա Կուրիեր» թերթի հրատարակիչ և խմբագիր
Միջազգային իրավունքի հայտնի բրիտանացի մասնագետ Ջեֆրի Ռոբերտսոնը 2009 թվականին քառասուն էջանոց մի տեղեկագիր էր պատրաստել՝ բացահայտելով Մեծ Բրիտանիայի արտգործնախարարության կեղծ և ոչ հավաստի հայտարարությունները Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ:
Ռոբերտսոնի «Արդյոք եղե՞լ է Հայոց ցեղասպանությունը» խորագրով հետաքննական տեղեկագիրը՝ հիմնված բրիտանական ներքին փաստաթղթերի վրա, որոնք ձեռք էին բերվել «Տեղեկատվության ազատություն» օրենքի շնորհիվ, բացահայտել էր, որ արտգործնախարարությունը ժխտել էր Հայոց ցեղասպանությունը և ապակողմնորոշել բրիտանական խորհրդարանն այս հարցում՝ Թուրքիային սիրաշահելու համար:
Ռոբերտսոնը ինձ ուղարկել էր 286-էջանոց իր նոր գրքի՝ «Անհարմար ցեղասպանություն. ո՞վ է այսօր հիշում հայերի մասին» նախնական օրինակը, որն այս ամիս կհրատարակվի Մեծ Բրիտանիայում, Ավստրալիայում, Կանադայում և Միացյալ Նահանգներում: Յուրաքանչյուր ոք, ով կարդա հեղինակավոր իրավաբանի մանրազնին ուսումնասիրությունը, կասկածի նշույլ անգամ չի ունենա Ցեղասպանության իսկական փաստերի և փոխհատուցման համար հայ ժողովրդի արդար պահանջների վերաբերյալ:
Ռոբերտսոնի կողմից վերջերս ձեռք բերված Մեծ Բրիտանիայի արտգործնախարարության գաղտնի փաստաթղթերը բացահայտում են, որ բրիտանական խորհրդարանն աստիճանաբար փոխում է Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ իր դիրքորոշումը՝ ժխտումից անցնելով դեպի տեսակետ արտահայտելուց խուսափելուն: Արտգործնախարարությունն ընդունում է, որ պետական քաղաքականության մեջ փոփոխությունը Ռոբերտսոնի 2009 թ. զեկույցում առաջ քաշած հզոր իրավական փաստարկների ուղղակի արգասիքն է:
Մինչև վերջերս Մեծ Բրիտանիան համառորեն կառչած էր Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ իր բացահայտ ժխտողական դիրքորոշմանը: Ռոբերտսոնի մեջբերած արտգործնախարարության 1999 թ. գաղտնի հուշագրում խոստովանություն կա, որ բրիտանական կառավարությունը «քննադատելի է բարոյական առումով: Սակայն հաշվի առնելով Թուրքիայի հետ մեր հարաբերությունների (քաղաքական, ռազմավարական և առևտրային) կարևորությունը, և որ ցեղասպանության ճանաչումը գործնականում ոչ մի օգուտ չի տա Մեծ Բրիտանիային կամ սպանություններից դեռևս ողջ մնացած մի քանի վերապրածների, ոչ էլ կօգնի Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հաշտեցմանը, ուստի ներկայիս գիծը միակ հնարավոր տարբերակն է»:
Սակայն Ռոբերտսոնի 2009 թ. զեկույցի հրապարակումից հետո բրիտանացի պաշտոնյաները փոխեցին իրենց դիրքորոշումը՝ ժխտումից անցնելով ցեղասպանության հարցի վերաբերյալ դիրքորոշում արտահայտելուց խուսափելուն: Արտգործնախարարության 2010 թ. ներքին հուշագրում նշված է. - «Պարոն Ռոբերտսոնի զեկույցից և դրա՝ լայն տարածում ստանալուց հետո մենք թարմացրել ենք մեր հանրային գիծը, որպեսզի հստակեցնենք, որ Նորին մեծության կառավարությունը համարում է, որ մեր գործը չէ վճիռ կայացնել (պատմական կամ իրավական), թե արդյոք հայոց ջարդերը ցեղասպանություն էին»: Մեկ այլ հուշագրում արտգործնախարարությունը պարզաբանել է, որ այլևս չի պնդելու, թե «պատմական վկայությունը բավարար չէր մեզ համոզելու, որ այս իրադարձությունները պետք է դասակարգել որպես ցեղասպանություն»: Հուշագիրը շարունակում է հաստատել, որ «ավելի շատ համաձայնություն կա հայ համայնքի կրած կորուստների և տառապանքների մասշտաբների վերաբերյալ», և որ «իրավագիտությունը ցեղասպանության, և հատկապես մտադրություն փաստելու պարագաների և պահանջված փաստաթղթերի առնչությամբ զգալիորեն փոխվել է 90-ականներին, Ռուանդայում և Բալկաններում տեղի ունեցած իրադարձությունների հետևանքով»: Սակայն, արտգործնախարարությունը դեռևս խորհուրդ է տալիս դեմ արտահայտվել ցեղասպանության բացահայտ ճանաչմանը, քանի որ «հայկական սփյուռքը Մեծ Բրիտանիայում համեմատաբար փոքր է (20 հազարից պակաս) և առկա է սահմանափակ հանրային հետաքրքրություն»:
Այդուհանդերձ, Հայոց ցեղասպանության առաջիկա հարյուրամյակի առիթով, բրիտանական կառավարությունը որոշել է մի փոքր ավելի զիջող դառնալ այս հարցի առնչությամբ: Անցյալ տարի, երբ Լիբանանում Մեծ Բրիտանիայի դեսպանը դիմել էր Լոնդոնին՝ Բեյրութում Ապրիլի 24-ի ոգեկոչմանը մասնակցելու համար ցուցում ստանալու, արտգործնախարարությունը նրան խորհուրդ էր տվել գնալ արարողությանը: Արտգործնախարարությունը նաև խորհուրդ է տվել իր աշխատակազմին՝ չստեղծել «այնպիսի տպավորություն, որ մենք ժխտում ենք 1915-ին տեղի ունեցածը... մենք շարունակում ենք դրանք (ջարդերն ու տեղահանությունները) համարել իսկապես զարհուրելի և հիշատակման արժանի»:
Ցեղասպանության հարցին իրավական լուծում տալու համար Ռոբերտսոնը երկու առաջարկություն է անում. կա՛մ Հայաստանի կառավարությունն այն ներկայացնում է «վճիռ կայացնելու համար Արդարադատության միջազգային դատարան [Համաշխարհային դատարան]՝ համաձայն Ցեղասպանության կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածի», կա՛մ խնդրում է ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարին՝ ստեղծել հատուկ դատարան Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ:
Պետք է արժանին հատուցել Ջեֆրի Ռոբերտսոնին՝ Հայոց ցեղասպանության հարյուրամյակի նախօրեին այս կարևորագույն գրքի հեղինակման համար: Մեծ Բրիտանիայի Հայ դատի հանձնախումբն արդեն ձեռք է բերել գրքի 1000 օրինակ՝ Լոնդոնում պաշտոնյաների և լրատվամիջոցների ներկայացուցիչների շրջանում տարածելու համար: Գիրքը հասանելի է Amazon.com կայքից: Ինձ համար մեծ պատիվ է, որ Ռոբերտսոնն իր աշխատության մեջ վեց անգամ հղում է արել իմ հոդվածներին:
Ռոբերտսոնը արժանիորեն իր գիրքը ձոնել է Բեն Ուայթեյքերի՝ ՄԱԿ-ի 1985 թ. զեկույցի հեղինակի պայծառ հիշատակին, ով հայերի զանգվածային ջարդերը որակել էր որպես ցեղապանություն:
Թարգմանությունը՝ Ռուզաննա Ավագյանի