Խաղաղության մրցանակը շվեդ քիմիկոս, ճարտարագետ, նորարար եւ գործարար Ալֆրեդ Նոբելի 1885 թվականի կտակով սահմանված հինգ մրցանակներից մեկն է։
Գործարարը կարգադրել է իր գույքն ու ֆինանսական միջոցները արժեթղթերի տեսքով տեղադրել ապահով բանկում, պայմանով, որ հատուկ հիմնադրամը տարեկան եկամուտը բաժանի հինգ մասի ու պարգեւներ հանձնի հինգ բնագավառներում` ֆիզիկա, քիմիա, բժշկություն եւ ֆիզիոլոգիա, գրականություն, խաղաղություն։
Մրցանակաբաշխությունը մեկնարկել է 1901 թվականից։ 1968 թվականին Շվեդիայի կենտրոնական բանկը ի հիշատակ Ալֆրեդ Նոբելի սահմանել է վեցերորդ անվանակարգը` էկոնոմիկայի բնագավառում։
Բացառությամբ Խաղաղության մրցանակի, մնացած հինգ անվանակարգերում դափնեկրին ընտրում են Շվեդիայում` Գիտությունների արքայական ակադեմիան եւ Կարոլինսկա հաստատությունը։ Իսկ Խաղաղության անվանակարգում` Նոբելի կտակով, հաղթողի անունը որոշում է Նորվեգիայի Նոբելյան կոմիտեն, որի հինգ անդամներին նշանակում է Սթորտինգը` Նորվեգիայի խորհրդարանը։
Կոմիտեի ներկայիս նախագահը Նորվեգիայի նախկին վարչապետ, նախկին արտգործնախարար եւ Սթորտինգի նախկին խոսնակ, Եվրոպայի խորհրդի ներկայիս գլխավոր քարտուղար Թորբյորն Յագլանդն է։
Ալֆրեդ Նոբելի կտակի համաձայն` «խաղաղության մրցանակը պետք է շնորհվի նրան, ով առավելագույն ջանքերն է գործադրել ազգերի եղբայրության, ռազմական լարվածության թուլացման եւ խաղաղության գաղափարների պաշտպանության համար»։
Ի տարբերություն այլ անվանակարգերի, Խաղաղության մրցանակի կարող են արժանանալ ոչ միայն անհատներ, այլեւ կազմակերպություններ։
Կոմիտեն միշտ մրցանակի հանձնման նախորդող տարվա սեպտեմբերից է սկսում ընդունել հայտերը, որոնք կարելի է ներկայացնել մինչեւ մրցանակի հանձնման տարվա փետրվար, ապա մարտին կազմում է առավել հավանական հաղթողների կարճ ցանկը, հունիսին այն եւս մեկ անգամ վերանայվում է։
Հոկտեմբերին ընտրվում է հաղթողը, ով մրցանակը ստանում է Օսլոյում դեկտեմբերի 10-ին` Ալֆրեդ Նոբելի մահվան օրը։
Անցյալ տարի Խաղաղության Նոբելյան մրցանակը վաստակել են երեք կանայք` Էլեն-Ջոնսոն Սերլիֆը, Լեյմա Գբովին եւ Թավաքյուլ Քարմանը` «խաղաղության գործընթացում կանանց մասնակցության իրավունքը պաշտպանելու նպատակով ոչ բռնի եղանակով մղած պայքարի համար»։
2012 թվականի մրցանակի համար ներկայացվել է 231 հայտ, դրանց թվում` 43 կազմակերպությունների անուններ։
Հավանական հաղթող են համարվում Բոսթոնում տեղակայված Ալբերտ Էյնշտեյնի հաստատության քաղաքագետ Ջին Շարփը, «Մեմորիալ» («Հուշամատյան») ռուսաստանյան իրավապաշտպան կազմակերպությունը, կին իրավապաշտպան Սիմա Սամարը Աֆղանստանից, կին-բլոգեր Լինա Բեն Մհեննին Թունիսից, ԱՄՆ-ի նախկին նախագահ Բիլ Քլինթոնը, Գերմանիայի նախկին կանցլեր Հելմութ Քոլը, այլախոհներ տարբեր երկրներից եւ նույնիսկ WikiLeaks-ի հիմնադիր Ջուլիան Ասանժը։
Գործարարը կարգադրել է իր գույքն ու ֆինանսական միջոցները արժեթղթերի տեսքով տեղադրել ապահով բանկում, պայմանով, որ հատուկ հիմնադրամը տարեկան եկամուտը բաժանի հինգ մասի ու պարգեւներ հանձնի հինգ բնագավառներում` ֆիզիկա, քիմիա, բժշկություն եւ ֆիզիոլոգիա, գրականություն, խաղաղություն։
Մրցանակաբաշխությունը մեկնարկել է 1901 թվականից։ 1968 թվականին Շվեդիայի կենտրոնական բանկը ի հիշատակ Ալֆրեդ Նոբելի սահմանել է վեցերորդ անվանակարգը` էկոնոմիկայի բնագավառում։
Բացառությամբ Խաղաղության մրցանակի, մնացած հինգ անվանակարգերում դափնեկրին ընտրում են Շվեդիայում` Գիտությունների արքայական ակադեմիան եւ Կարոլինսկա հաստատությունը։ Իսկ Խաղաղության անվանակարգում` Նոբելի կտակով, հաղթողի անունը որոշում է Նորվեգիայի Նոբելյան կոմիտեն, որի հինգ անդամներին նշանակում է Սթորտինգը` Նորվեգիայի խորհրդարանը։
Կոմիտեի ներկայիս նախագահը Նորվեգիայի նախկին վարչապետ, նախկին արտգործնախարար եւ Սթորտինգի նախկին խոսնակ, Եվրոպայի խորհրդի ներկայիս գլխավոր քարտուղար Թորբյորն Յագլանդն է։
Ալֆրեդ Նոբելի կտակի համաձայն` «խաղաղության մրցանակը պետք է շնորհվի նրան, ով առավելագույն ջանքերն է գործադրել ազգերի եղբայրության, ռազմական լարվածության թուլացման եւ խաղաղության գաղափարների պաշտպանության համար»։
Ի տարբերություն այլ անվանակարգերի, Խաղաղության մրցանակի կարող են արժանանալ ոչ միայն անհատներ, այլեւ կազմակերպություններ։
Կոմիտեն միշտ մրցանակի հանձնման նախորդող տարվա սեպտեմբերից է սկսում ընդունել հայտերը, որոնք կարելի է ներկայացնել մինչեւ մրցանակի հանձնման տարվա փետրվար, ապա մարտին կազմում է առավել հավանական հաղթողների կարճ ցանկը, հունիսին այն եւս մեկ անգամ վերանայվում է։
Հոկտեմբերին ընտրվում է հաղթողը, ով մրցանակը ստանում է Օսլոյում դեկտեմբերի 10-ին` Ալֆրեդ Նոբելի մահվան օրը։
Անցյալ տարի Խաղաղության Նոբելյան մրցանակը վաստակել են երեք կանայք` Էլեն-Ջոնսոն Սերլիֆը, Լեյմա Գբովին եւ Թավաքյուլ Քարմանը` «խաղաղության գործընթացում կանանց մասնակցության իրավունքը պաշտպանելու նպատակով ոչ բռնի եղանակով մղած պայքարի համար»։
2012 թվականի մրցանակի համար ներկայացվել է 231 հայտ, դրանց թվում` 43 կազմակերպությունների անուններ։
Հավանական հաղթող են համարվում Բոսթոնում տեղակայված Ալբերտ Էյնշտեյնի հաստատության քաղաքագետ Ջին Շարփը, «Մեմորիալ» («Հուշամատյան») ռուսաստանյան իրավապաշտպան կազմակերպությունը, կին իրավապաշտպան Սիմա Սամարը Աֆղանստանից, կին-բլոգեր Լինա Բեն Մհեննին Թունիսից, ԱՄՆ-ի նախկին նախագահ Բիլ Քլինթոնը, Գերմանիայի նախկին կանցլեր Հելմութ Քոլը, այլախոհներ տարբեր երկրներից եւ նույնիսկ WikiLeaks-ի հիմնադիր Ջուլիան Ասանժը։