«Ազատություն»․ - Առաջին հարցը, որը ցանկանում եմ տալ, վերաբերում է Մաքսային միությանը միանալու՝ Հայաստանի կառավարության անսպասելի որոշմանը: Մենք արդեն ծանոթ ենք Պետդեպարտամենտի հայտարարությանը, բայց գտնվելով Երևանում և դիտարկելով ամբողջ գործընթացը, ինչպե՞ս կմեկնաբանեիք իրավիճակը: Դուք հույս էիք հայտնել, որ Հայաստանը կնախաստորագրի Ասոցացման համաձայնագիրը Վիլնյուսում: Դուք հիասթափվա՞ծ եք:
Հեֆերն․ - Հայաստանն ընտրում է իր ճանապարհը: Հայաստանը սուվերեն պետություն է և ընտրում է իր ուղին: Որպես Հայաստանի բարեկամ և գործընկեր՝ Միացյալ Նահանգների, և ես կարծում եմ՝ այս ենթատեքստում կարող եմ խոսել նաև Արևմտյան Եվրոպայի անունից, մեր հիմնարար նպատակն այստեղ Հայաստանին օգնելն է՝ ներքին բարեփոխումներ իրականացնել բոլոր առանցքային ոլորտներում՝ քաղաքական, տնտեսական, իրավական: Հայաստանի ղեկավարները թե՛ հրապարակավ, և թե՛ մասնավոր զրույցներում մեզ և ԵՄ-ին վստահեցրել են, որ մտադիր են շարունակել բարեփոխումների գործընթացը, և մենք շարունակելու ենք հնարավորինս խթանել, առաջ մղել, խրախուսել և աջակցել այս պրոցեսը: Սա է հիմնարար հարցը՝ Հայաստանի ներքին բարեփոխումները, որպեսզի հայ ժողովուրդը հնարավորություններ ունենա և Հայաստանը հաջողության հասնի:
Հայաստանն ինքն է ընտրում իր ուղին՝ լինելով սուվերեն պետություն, և մենք էլ շարունակելու ենք անել այն, ինչ անում էինք, այսինքն՝ լինել Հայաստանի պատրաստակամ միջազգային գործընկերները, խթանել և առաջ մղել բարեփոխումները՝ հանուն Հայաստանի ժողովրդի:
«Ազատություն»․ - Բայց կա մի հարց, որը շատ և շատ կարևոր է: Գաղտնիք չէ, որ Հայաստանը միանում է մի «ակումբի»՝ նկատի ունեմ Մաքսային միությանը, որը այնպիսի երկրների համակցություն է, որոնք առանձնապես ժողովրդավարության սիրահար չեն․ ժողովրդավարությունը մեծ խնդիր է այս երկրներում, առնվազն՝ Բելառուսում, Ղազախստանում, նաև Ռուսաստանում: Այս «ակումբին» միանալը կարող է այնքան էլ լավ չլինել Հայաստանում ժողովրդավարական հաստատություններ կառուցելու առումով: Դուք մտահոգություններ չունե՞ք, որ սա կարող է ինչ-որ կերպ ազդել երկրում ժողովրդավարության կառուցման գործընթացի վրա:
Հեֆերն․ - Հրայր, Դուք առաջին հարցում հիշատակեցիք, որ ես անկեղծորեն ասել եմ, որ ԵՄ-ի հետ Ասոցացման գործընթացը օգտակար կլինի Հայաստանի համար: Եվ ես դա պատահաբար չեմ արել, որովհետև ես համոզված եմ եղել, և շարունակում եմ մնալ այն կարծիքին, որ արևմտյան գործընկերները օգտակար կլինեն Հայաստանի համար, և դեպի Եվրամիություն ճանապարհը կարող էր լինել այն ուժը, որը Հայաստանին կտաներ ճիշտ ուղղությամբ՝ ժողովրդավարության, կառավարման և օրենքի գերակայության ոլորտներում: Ես այժմ էլ մնում եմ այդ կարծիքին: Բայց մյուս կողմից, Հայաստանն ինքն է ընտրում իր ուղին, և Մաքսային միությունում չկա որևէ բան, ինչը կխանգարեր Հայաստանին կատարելու բոլոր կարևորագույն ոլորտներում այն բարեփոխումները, որ հրապարակավ խոստացել են իրականացնել երկրի նախագահը, վարչապետը և մյուսները: Եվ ես նորից եմ կրկնելու, որ Միացյալ Նահանգները, և ես վստահ եմ՝ նաև Եվրոպական Միությունը, պարոն Ֆյուլեն (Դուք շատ հետաքրքիր հարցազրույց ունեցաք պարոն Ֆյուլեի հետ, ես այն դիտել եմ), նույնպես վստահեցրեց, որ ԵՄ-ն շարունակելու է աշխատել Հայաստանի հետ՝ խորացնելու գործընկերային հարաբերությունները, որտեղ որ դա հնարավոր է, և առաջ մղել ներքին բարեփոխումները այն ոլորտներում, որտեղ դրանք շարունակելու քաղաքական կամք կա:
«Ազատություն»․ - Պարոն դեսպան, չեմ կարող չտալ այս հարցը: Պարոն Ֆյուլեի հետ զրուցելիս ես հարցրեցի նրան՝ արդյոք իր համար անսպասելի չէ՞ր Ասոցացման համաձայնագրից հրաժարվելու՝ Հայաստանի որոշումը, նա նախապես տեղեկացվա՞ծ էր, որ նման բան է տեղի ունենալու: Եվ պատասխանը դրական էր՝ այո, նրա համար դա անսպասելի էր: Ինչպիսի՞ն է Ձեր պատասխանը:
Հեֆերն․ - Մենք Հայաստանի հետ սերտ հարաբերություններ ունենք, նաև լավ անձնական հարաբերություններ՝ երկրի բարձրագույն ղեկավարության հետ: Մեր երկկողմ խորհրդակցությունները Հայաստանի հետ խորն են և ընդգրկուն, և որպես բարեկամներ՝ մենք միմյանց հետ շատ անկեղծ ենք: Ես չգիտեմ տեղի ունեցածի ողջ նախապատմությունը, և թե որոնք էին նախագահի որոշման վրա ազդած բոլոր գործոնները: Ակնհայտորեն, ես տեղեկացված չեմ եղել այդ մասին և պատճառ էլ չկա, որ ես իմանայի այդ տեղեկությունները: Խոստովանում եմ, որ մինչ բոլորովին վերջերս ակնկալում էի, որ երկու համաձայնագրերն էլ Վիլնյուսում կնախաստորագրվեն:
«Ազատություն»․ - Այսինքն, կարող ենք ասել, որ սա Ձեզ համար անսպասելի՞ էր, այնպես չէ՞: Մեկ այլ հարց՝ կա՞ հավանականություն, որ Հայաստանի այս՝ 180 աստիճանի շրջվելը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ հայ-ամերիկյան հարաբերությունների վրա:
Հեֆերն․ - Հրայր, Դուք ինձ կրկին նույն հարցն եք տալիս՝ տարբեր եղանակներով, և կներեք, բայց ես ստիպված եմ նույն պատասխանը տալ․․․
«Ազատություն»․ - Բայց այս հարցը շատ կոնկրետ է՝ Հայաստան-ԱՄՆ․․․
Հեֆերն․ - ԱՄՆ - Հայաստան հարաբերությունները հիմնված են մեր փոխադարձ շահերի վրա, որը, անկեղծ ասած՝ Հայաստանի հաջողությունն է: Իհարկե, մենք տարածաշրջանում այլ շահեր ևս ունենք՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորում, Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացում, հաշտեցում, և այլ շահեր․․․ Իրանը նույնպես դրանց թվում է: Դրանք Միացյալ Նահանգների շահերն են, որոնք մեզ համար խորապես կարևոր են, սակայն ես չեմ կարծում, որ տեղի ունեցածը որևէ կերպ ազդում է տարածաշրջանում մեր այլ շահերի վրա: Կարծում եմ, ամենամեծ հարցը հնարավոր ազդեցությունն է Հայաստանի ներքին բարեփոխումների վրա: Եվ ինչպես ավելի վաղ ասացի, երկրի ղեկավարությունը հրապարակորեն խոստացել է շարունակել այդ բարեփոխումները, և մենք շարունակելու ենք առաջ մղել այդ բարեփոխումները և աջակցել դրանց այնքանով, որքանով որ առաջ շարժվելու քաղաքական կամք կլինի: Եվ այնքան ժամանակ, քանի դեռ մենք կկարողանանք շարունակել դա, մենք կկարողանանք բարելավել մեր տնտեսական հարաբերությունները այստեղ՝ ավելացնելով առևտրաշրջանառությունն ու ներդրումները, ինչը, կարծում եմ, խիստ կարևոր է Հայաստանի ապագայի համար, որովհետև ես կարծում եմ, որ ամենակարևորը հնարավորություններն են: Հայերը խելացի, տաղանդավոր ժողովուրդ են: Երիտասարդներն այստեղ ապշելու աստիճան տաղանդավոր են: Անհրաժեշտ է նրանց համար հնարավորություններ ստեղծել: Մենք՝ Միացյալ Նահանգները, փորձելու ենք անել այն ամենը, ինչ կարող ենք մեր մասնավոր հատվածի, USAID-ի՝ արտասահմանյան համագործակցության և աջակցության, և մեր բոլոր դիվանագիտական ջանքերի միջոցով փորձելու ենք օգնել, որպեսզի այստեղ՝ Հայաստանում ստեղծվեն այդ հնարավորությունները:
«Ազատություն»․ - Պարոն դեսպան, Դուք վերջերս հանդես եկաք հայտարարությամբ Հայաստանում քաղաքացիական ակտիվիստների դեմ հարձակումների կապակցությամբ: Քաղաքացիական հասարակությունը դժգոհ է Հայաստանի քաղաքականության այս կտրուկ փոփոխությունից: Եվ այդ փոփոխությունների դեմ բողոքող ակտիվիստները Երևանում հարձակման էին ենթարկվել: ՀԿ-ները դրանում մեղադրում են իշխանություններին, պնդում են, որ իրականում այս հարձակումների ետևում կանգնած են իշխանությունները: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք սա:
Հեֆերն․ - Մեր հայտարարությունը երկու բաղադրիչ ուներ: Դրանցից առաջինն այն էր, որ Միացյալ Նահանգները, ԱՄՆ դեսպանատունը և անձամբ ես դատապարտում ենք հարձակումները: Եվ դա, այսպես ասած, գործի դյուրին մասն է: Ամեն դեպքում՝ դա պետք է լինի հեշտ գործը՝ դատապարտել հարձակումը․․․ և մենք դա արել ենք հրապարակայնորեն և այցելել ենք հարձակման ենթարկվածներից մի քանիսին․ անցած շաբաթ մեր մարդու իրավունքների հարցերի պատասխանատուն այցելեց նրանց, մենք նրանց օրեր առաջ հրավիրել էինք դեսպանատանն անցկացվող մի միջոցառման և ես նույնպես նրանց հետ հանդիպեցի: Մենք փորձել ենք անհատապես աջակցություն ցույց տալ նրանց այս դժվարին իրավիճակում և մենք դատապարտել ենք ու շարունակելու ենք դատապարտել հարձակումները: Հայտարարության երկրորդ բաղադրիչը, որը մենք նույնպես շարունակում ենք և շարունակելու ենք անել, դա կոչ է ուղղված Հայաստանի իշխանություններին, օրինապահ մարմիններին՝ նույնպես դատապարտել հարձակումները, լիարժեքորեն հետաքննել ու պատժել այս հարձակումները նախաձեռնողներին: Ես այսօր տեղեկացա, որ մի քանի հնարավոր կասկածյալներ կալանավորվել են, կամ՝ վստահ չեմ, թե ճիշտ բառը որն է՝ բերման ենթարկվել, թե ձերբակալվել: Մի քանի հնարավոր կասկածյալներ նույնականացվել են, և մենք հույս ունենք և ակնկալում ենք, որ եթե նրանց մեղքը ապացուցվի, նրանք կպատժվեն օրենքի ողջ խստությամբ:
«Ազատություն»․ - Եվս մեկ հարց Մաքսային միության վերաբերյալ: Մենք գիտենք, որ ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնն այն որակել է որպես նախկին Խորհրդային Միության վերստեղծում: Ինչպիսին է Ձե՞ր գնահատականը, Դուք կհամաձայնե՞ք Հիլարի Քլինթոնի հետ, թե՞ ոչ:
Հեֆերն․ - Հրայր, ես Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանն եմ: Եվ ես իմ աշխատանքն անելու եմ հնարավորինս լավ, և ես չեմ փորձելու ստանձնել մեկ ուրիշի պարտականությունները: Այնպես որ, ես կրկնելու եմ այն ամենը, ինչ ասել եմ Հայաստանի բարեփոխումների ճանապարհի վերաբերյալ, և սրանով թերևս կարող ենք անցնել որևէ այլ թեմայի:
«Ազատություն»․ - Հայաստան – ԱՄՆ հարաբերություններում կա ևս մեկ կարևոր ոլորտ՝ «Հազարամյակի մարտահրավեր» ծրագիրը, որը, գիտենք, ամբողջովին պայմանավորված է Հայաստանի իշխանությունների ցուցանիշներով, թե որքանով արագ կընթանան երկրի բարեփոխումները դատաիրավական և այլ ոլորտներում: Արդյո՞ք այս ուղղությամբ տեսնում եք որևէ առաջընթաց, որը Հայաստանի համար կվերաբացեր ֆինանսական օգնության այս խողովակը:
Հեֆերն․ - «Հազարամյակի մարտահրավեր» կորպորացիան, դրա ֆինանսավորումը արտասահմանյան օգնության իսկապես եզակի գործիք է, որովհետեւ այն սերտագույնս կապակցված է ներքին բարեփոխումներին: Եթե որևէ երկիր չի համապատասխանում որոշակի ցուցիչների՝ մի ամբողջ ցուցակ, 13 ցուցիչներ քաղաքական, տնտեսական և դատաիրավական ոլորտներում, այն իրավասու չէ անգամ հավակնել այս սահմանափակ օգնությանը: Հայաստանը հաջողության հասավ առաջին փուլում, Հայաստանի հետ մենք շատ հաջող համաձայնագիր կնքեցինք, որի ուշադրության կենտրոնում ջրի և ոռոգման նախագծերն էին՝ հիմնականում Երևանից դուրս, մարզերում: Եվ այժմ մեր օժանդակությունը պիտի խրախուսի աճը մայրաքաղաքից դուրս, ինչը իրոք կարևոր է: Մենք կարողացանք դա անել Հայաստանի հետ միասին: Հայաստանի իրոք լավ ցուցանիշների հասավ ջրային այս նախագծերի իրականացման գործում։ Ուստի սա լավ հիմք էր՝ ընթացքը շարունակելու համար: Բայց առաջնայինն այստեղ ցուցիչներին համապատասխանելն է: Շատ օբյեկտիվ չափորոշիչ է այս 13 ցուցիչների ուղղությամբ Հայաստանի առաջընթացի գնահատումը հասարակական կազմակերպությունների և քաղաքացիական հասարակության կողմից: Առանցքային ցուցիչը, և անկեղծ ասած՝ այն, որին այժմ Հայաստանը չի համապատասխանում, ճգնաժամի մեջ գտնվող հակակոռուպցիոն ոլորտն է: Այս ցուցիչը պետք է լինի այսպես կոչված՝ «կանաչ լույս»․ եթե այդպես չէ, երկիրը չի կարող հավակնել երկրորդ համաձայնագրին, անգամ առաջին համաձայնագրին: Հայաստանի դեպքում դա երկրորդ համաձայնագիրն է: Հայաստանում այդ ցուցիչն այժմ «կարմիր լույս» է, բայց այն շատ մոտ է այն մակարդակին, որը պահանջվում է «կանաչի» վերածվելու համար: Բայց այսօր փաստն այն է, որ հակակոռուպցիոն ցուցիչը Հայաստանի համար «կարմիր» դաշտում է: Մեր նպատակը հետևյալն է՝ մեր արտասահմանյան օգնության, համագործակցության, երկխոսության, Հայաստանի իշխանությունների, քաղաքացիական հասարակության հետ աշխատանքի միջոցով բարելավել ցուցիչը այդ իրապես կարևոր ոլորտում, որպեսզի Հայաստանը կարողանա հետագայում հավակնել երկրորդ համաձայնագրի ստորագրմանը: Հուսով, որ դա տեղի կունենա շուտով»:
«Ազատություն»․ - Քաղաքացիական ակտիվիստները խիստ շահագրգռված են, որ երկիրը բարեփոխվի, սակայն, նրանց կարծիքով, դա տեղի չի ունենում: Եվ նրանք համոզված են, որ այս ամենը Հայաստանի իշխանությունների կողմից հաջողությամբ բեմադրված ինչ-որ ներկայացման մաս է, իսկ Արևմուտքի երկրները՝ ներառյալ Միացյալ Նահանգները, ի վիճակի չեն տեսնել, թե իրականում այստեղ ինչ է կատարվում: Ի՞նչ կարող եք ասել այս կապակցությամբ:
Հեֆերն․ - Ես կասեի, որ իշխանությունների հռչակած քաղաքականությունը աստիճանական փոփոխություններն են՝ Հայաստանի աստիճանական բարեփոխում, աստիճանական տրասնֆորմացիա: Եվ անկեղծ ասած՝ ես դա տեսնում եմ: Կարո՞ղ էր իշխանությունն ավելի համարձակ լինել: Այո, իհարկե: Բարեփոխումները կարող էին ավելի համարձակ լինել: Աստիճանական այս մոտեցումը, որ ընտրել է իշխանությունը, ես տեսնում եմ վկայություններ, որ այն առաջ է շարժվում և դրսևորում է որոշակի քաղաքական կամք որոշ ոլորտներում աստիճանական բարեփոխումներ իրականացնելու առումով: Եվ կան օրինակներ․ նկատի ունեմ մարդկանց թրաֆիքինգը՝ հույժ կարևոր մի ոլորտ: Հայաստանը վերջերս երկրորդ խմբից, որը միջին կարգն է, անցել է երկրորդ խումբ, որը բարձրագույն կարգն է: Անելիքներ դեռ կան, թրաֆիքինգի դեմ պայքարը երբեք չի ավարտվում: Բայց Հայաստանը հաստատակամ գործընթացի միջոցով ցուցաբերեց իրական քաղաքական կամք: Միջգերատեսչական համագործակցությունը՝ իրավապահ համակարգը, փոխվարչապետը և արտգործնախարարն աշխատում էին համատեղ, թույլ տվեց հաջողությամբ անցնել առաջին խմբից երկրորդը: Սա օրինակներից միայն մեկն է։ Կա հակակոռուպցիոն ոլորտը, ես կարդացել եմ գնումների ոլորտի մասին, իրոք շատ կարևոր ոլորտ է հանրային գնումների ոլորտը։ Ֆինանսների նախարարությունն աշխատում է քաղաքացիական հասարակության և հասարակական մի քանի առանցքային, անկախ կազմակերպությունների հետ՝ «Թրանսփարենսի ինթերնեյշնլ», Տեղեկատվության ազատության կենտրոն: Սրանք իրոք կարևոր, անկախ գործընկերներ են, որոնք օգնում են Ֆինանսների նախարարությանը բարեփոխելու գնումների գործընթացը: Այս ամենը գալիս է ապացուցելու, որ առանցքային որոշ ոլորտներում կան իրական բարեփոխումներ: Կրկին՝ կարո՞ղ էին բարեփոխումները ավելի համարձակ լինել: Այո, կարող էին: Կա՞ն արդյոք այլ բարեփոխումներ, որոնք մենք կցանկանայինք, որ Հայաստանն իրականացներ: Անշուշտ կան: Մենք շարունակելու ենք առաջ մղել և խրախուսել այդ բարեփոխումները: Անկասկած:
«Ազատություն».- Եվս մեկ խնդիր կա, որը նույնպես շատ կարևոր է։ Դուք միշտ խոսում եք այդ մասին․ դա արդարադատությունն է, դատական համակարգը։ Գիտենք, որ այս ոլորտում շատ խնդիրներ կան։ Բոլորովին վերջերս մենք մի շարք օրինակների ականատես եղանք, որոնք ցույց տվեցին համակարգի թերությունները։ Մենք նաև գիտենք, որ չի բացառվում սահմանադրական հանրաքվեի հնարավորությունը։ Եթե նման հանրաքվե տեղի ունենա, ի՞նչ փոփոխություններ կուզենայիք տեսնել։ Որևէ հնարավորություն ունեցե՞լ եք այս հարցը Հայաստանի իշխանությունների հետ քննարկելու համար։
Հեֆերն.- Սահմանադրական հանրաքվեն միջանկյալ գործընթաց է, ես կանդրադառնամ հարցի առաջին մասին՝ արդարադատությանը։ Դատական բարեփոխումների ոլորտում կան միջազգային ստանդարտներ, և Հայաստանը՝ որպես ԵԱՀԿ-ի, ՄԱԿ-ի, Եվրախորհրդի անդամ՝ ներկայումս նախագահելով խորհուրդը, միջազգային պարտավորություններ է ստանձնել արդարադատության և դատական համակարգի անկախության ոլորտներում։ Մենք աշխատում ենք նրանց հետ, ես դեսպանատանը իրավական խորհրդատու ունեմ, որը մի շարք գիտաժողովներ, սեմինարներ է կազմակերպել դատական համակարգի և օրենքի գերակայության թեմաներով։ Մենք իսկապես դժվար, շատ լուրջ խոսակցություններ ենք ունեցել արդարադատության համակարգի, գլխավոր դատախազության ղեկավար պաշտոնյաների, և դատապաշտպանական կողմերի հետ նույնպես, որպեսզի կարողանանք առաջ տանել այս բարեփոխումները։ Բարեփոխումների համար ամենակարևորն այն է, որ բոլորին պետք է նույն կերպ վերաբերվել, հասարակ տղան էլ պետք է արդար վերաբերմունքի արժանանա դատարանում, «կարևոր» տղան էլ պետք է հաշվետու լինի դատարանին։ «Կարևոր» տղան չպետք է օրենքից դուրս լինի, օրենքը պետք է նրան էլ վերաբերի, ինչպես բոլորին է վերաբերում։ Ահա այստեղ է, որ մենք դեռ ուզում ենք շարունակել քաջալերել, առաջ մղել ավելի լավ կատարողականություն բարեփոխումներում։
«Ազատություն».- Պարոն դեսպան, եկեք անդրադառնանք օլիգարխներին և տնտեսությանը։ Մենք գիտենք, որ տնտեսության մի շարք ճյուղեր մենաշնորհված են, պատկանում են մի խումբ մարդկանց, ովքեր քաղաքական պաշտպանություն ունեն։ Նրանք կամ խորհրդարանում են, կամ էլ ունեն մեկին, որ խորհրդարանում է կամ կառավարությունում, և այսպիսով լավ պաշտպանված են։ Եվ ահա նրանք ունեն բաց տարածություն, առավելություն, ու մյուս արտադրողները չեն կարողանում նրանց հետ մրցել։ Սա ահռելի խնդիր է, և մենք հույս ունեինք, որ ԵՄ-ի հետ Ասոցացման համաձայնագիրը կօգներ վերացնել տնտեսության այս կառուցվածքը և օլիգարխները կանհետանային, տնտեսությունն էլ ազատ կլիներ։ Դուք քննարկումներ ունեցե՞լ եք Հայաստանի կառավարության հետ այս խիստ կարևոր խնդրի շուրջ։
Հեֆերն.- Դատական համակարգի մասին խոսելիս ես նշեցի հավասարության մասին, և սա հավասարապես վերաբերում է և՛ քաղաքական, և՛ տնտեսական ոլորտներին։ Հայաստանը բոլորովին վերջերս անցավ մի մեծ ընտրափուլի միջով, և ողջ ընտրությունների ընթացքում իմ ուղերձը եղել է հավասար պայմանների ապահովումը բոլոր կուսակցությունների, բոլոր թեկնածուների համար, հավաքների ազատությունը, հավասարակշիռ լուսաբանումը։ Եվ այս ոլորտներում որոշ առաջընթաց կա, սակայն ակնհայտորեն դեռ բարեփոխումների կարիք կա քաղաքական ասպարեզում։ Նույնը վերաբերում է տնտեսությանը. պետք է հավասար պայմաններ լինեն տեղական և արտասահմանցի ներդրողների համար, փոքր և միջին բիզնեսի, նաև մեծ խաղացողների համար։
«Ազատություն».- Ներողություն եմ խնդրում ընդհատելու համար. օրինակ, ամերիկահայ գործարարները ուզում են գալ այստեղ, բայց նրանք գիտեն, որ չեն կարող հավասար պայմաններ ունենալ տեղական արտադրողների նման՝ այս օլիգարխների, մենաշնորհների պատճառով։ Մենք գիտենք, որ շատերին անհանգստացրել են, և ոմանք պարզապես լքել են երկիրը։
Հեֆերն․ - Հայաստանի ղեկավարների հետ իմ զրույցներում առավել հաճախ քննարկված թեմաներից մեկը հենց ներդրումների այս թեման է․ որտե՞ղ են ամերիկյան ներդրումները: Եվ խոսակցությունը միշտ նույն ընթացքն է ունենում՝ Հայաստանում գործարար միջավայրի բարելավմանը զուգընթաց ավելի շատ ամերիկացիներ այստեղ ներդրումներ կանեն: Մենք մարդկանց միջև խորը կապեր ունենք, Հայաստանում ամերիկյան ներդրումների մեծ ներուժ կա՝ հաջողություններ կան տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, համակարգիչների ոլորտում՝ խոշոր ամերիկյան ներդրումների բազմաթիվ հաջողված դեպքեր կան այս ոլորտում: Բայց կան շատ ու շատ այլ հնարավորություններ՝ զբոսաշրջության և այլ ոլորտներում, որտեղ ամերիկյան ընկերությունները պետք է ավելի շատ ներգրավված լինեն: Եվ երբ Հայաստանը բարելավի գործարար միջավայրը և արդարադատության համակարգը, կարծում եմ, որ այդ ներդրումները կավելանան: Այս տարի մի քանի նման հաջող ներդրումներ կատարվեցին, և կարծում եմ, որ դրանք կշարունակվեն: Դուք մատնանշեցիք խնդիրը, և հավասար հնարավորությունների առկայությունը տեղական և միջազգային ընկերությունների, մեծ ու փոքր ձեռնարկությունների համար՝ առանցքային կարևորություն ունի:
Օրինակի, եթե վերցնենք Հայաստանի հարկային եկամուտները, կտեսնենք, որ անցած մի քանի տարիներին հարկային եկամուտների աճը հիմնականում բաժին է ընկել փոքր և միջին ձեռնարկություններին: Այսինքն՝ փոքր և միջին ձեռնարկություններից հարկերի գանձումը ավելի շատ է եղել, քան մեծ ընկերություններից: Դա ճիշտ չէ: Հայաստանը պետք է բարելավի հարկերի հավաքագրումը, ԱՄՀ-ը դրա հետ կապված պահանջներ ունի: Բայց հարկերի հավաքագրումը պետք է արդարացիորեն արվի, արդարացիորեն բաշխվի մեծ և փոքր ու միջին ձեռնարկությունների միջև: Ցանկացած պետության զարգացման շարժիչ ուժը փոքր և միջին ձեռնարկություններն են, ոչ թե մեծ ընկերությունները: Մեծ ընկերությունները կարևոր են, սակայն աճի շարժիչ ուժը, և հայ ժողովրդի նորարարական ներուժն ու տաղանդը, երիտասարդ աշխատուժի հնարավորությունները փոքր և միջին ձեռնարկությունների մեջ են, նոր մեկնարկող ձեռնարկությունների: Այնպես որ, կարծում եմ, Դուք ճիշտ խնդիր եք մատնանշում, և կարծում եմ իշխանությունները ավելին կարող են անել այդպիսի ձեռներեցությունը և նորարարությունը խրախուսելու, աջակցելու և խնամելու համար, քանի որ հայերը ամենաձեռներեց ժողովուրդն են աշխարհի ցանկացած այլ երկրում, և կարծում եմ, որ այստեղ՝ Հայաստանում, այս առումով կարելի է ավելին անել:
«Ազատություն»․ - Եվ դա Հայաստանի իշխանությունների հետ Ձեր քննարկումներում առաջնահերթությո՞ւն է:
Հեֆերն․ - Անպայման, անպայման: Դա այն ամենակարևոր խնդիրն է, որը ես բարձրացնում եմ Հայաստանի յուրաքանչյուր պաշտոնյայի հետ ցանկացած խոսակցության ժամանակ:
«Ազատություն»․ - Այժմ եկեք անդրադառնանք տարածաշրջանային խնդիրներին: Գիտենք, որ Ռուսաստանը զենք է վաճառում Ադրբեջանին, և այդ գործարքներից մեկը գնահատվում է ավելի քան մեկ միլիարդ դոլար: Արդյոք դա չի՞ փոխի ռազմական հավասարակշռությունը տարածաշրջանում, Դուք այս առնչությամբ մտահոգություններ չունե՞ք: Օրինակ, որ ռուսաստանյան ռազմաարդյունաբերական ձեռնարկությունները մեծացնում են իրենց մատակարարումները Ադրբեջանին: Մենք երեկ տեղեկացանք, որ նրանք նաև ծանր տեխնիկա, այդ թվում տանկեր են վաճառել: Ի՞նչ կարող եք ասել այս առնչությամբ:
Հեֆերն․ - Հրայր, ԱՄՆ-ը, իհարկե, երեք համանախագահներից է Մինսկի խմբի շրջանակում իրականացվող գործընթացում: Միջազգային հանրությունը նախաձեռնել է այս գործընթացը՝ փորձելով դրա միջոցով, աշխատելով Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ, գտնել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ բանակցային լուծումը: Սա է գործընթացը, և մենք՝ ԱՄՆ-ը, գործընթացի առանցքային մասն ենք կազմում: Անցած շաբաթ, ինչպես գիտեք, այստեղ էր մեր նորանշանակ ներկայացուցիչը, համանախագահը՝ դեսպան Ջեյմս Ուորլիքը: Նա անցած շաբաթ շատ բովանդակալից զրույցներ է ունեցել նախագահի, արտգործնախարարի, պաշտպանության նախարարի և ոլորտի փորձագետների հետ: Եվ նա կրկնել է այն ուղերձը, որը Մինսկի խմբի ղեկավարները բազմիցս հրապարակայնորեն հնչեցրել են, որը հետևյալն է՝ խուսափել զենքի գնումներից, որոնք կարող են ապակայունացնել իրավիճակը, ձեռնպահ մնալ ռազմատենչ հռետորաբանությունից, հակամարտության խաղաղ կարգավորման փոխշահավետ հնարավորություններ փնտրել: Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ռազմական լուծում չկա: Կարծում եմ բոլորը համաձայն են այս հարցում, որ հակամարտության որևէ ռազմական լուծում հնարավոր չէ: Դա պետք է բանակցային, խաղաղ կարգավորում լինի: Եվ մենք՝ որպես Միացյալ Նահանգներ, և կարծում եմ բոլոր երեք համանախագահներն էլ ձգտում են օգնել կողմերին գտնել խաղաղ կարգավորման բանաձևը: Եվ մենք շարունակելու ենք խթանել այս լուծման որոնումները, որքան հնարավոր է: Բայց դա դժվար է: Անցած մի քանի տարիներին առանձնապես առաջընթաց չի արձանագրվել: Մենք հույս ունենք, որ առաջիկա տարիներին առաջընթացն ավելի շոշափելի կլինի:
«Ազատություն»․ - Այսպիսի հարց տամ․ Դուք քննարկո՞ւմ եք կոնկրետ այս հարցը Ռուսաստանի իշխանությունների հետ:
Հեֆերն․ - Մենք խոսում ենք: Ռուսաստանը երեք համանախագահներից մեկն է՝ Ռուսաստանը, Ֆրանսիան և Միացյալ Նահանգները: Եվ մենք նրանց հետ մշտական քննարկումների մեջ ենք Լեռնային Ղարաբաղին, Հայաստանին և Ադրբեջանին առնչվող բոլոր հարցերի շուրջ: Մենք քննարկում ենք բոլոր այն թեմաները, որոնք առնչվում են մեր երեքի կողմից հակամարտության կողմերին՝ ճիշտ բանաձև գտնելու հարցում օգնելուն:
«Ազատություն»․ - Մեկ այլ խնդիր․ Մենք գիտենք, որ ԱՄՆ Կոնգրեսը որոշ փոքր գումար է հատկացնում նաև Լեռնային Ղարաբաղին: Եվ այս գումարի որոշ մասը նախկինում օգտագործվում էր ոռոգման, մյուս մասը՝ ականազերծման ոլորտում: Այժմ ավելի ու ավելի հաճախ լուրեր են պտտվում, որ այս աջակցությունը ինչ-որ կերպ արգելափակվել է Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից: Դա այդպե՞ս է, կարո՞ղ եք մեկնաբանել, աջակցությունը իսկապե՞ս միայն ականազերծման համար պիտի օգտագործվի:
Հեֆերն․ - Հրայր, մեր աջակցությունը Լեռնային Ղարաբաղին՝ ԱՄՆ համագործակցությունը Լեռնային Ղարաբաղի հետ, շատ հաստատուն է եղել: Ամերիկյան ցանկացած լրատվական հաղորդում դիտելիս՝ կարող եք տեսնել, որ մեր բյուջեն կրճատվում է և բոլոր ոլորտներում սահմանափակումներ իրականացնելու ճնշումներ կան: Կոնկրետ այս բյուջեն՝ Եվրոպայի և Եվրասիայի գրասենյակի արտասահմանյան աջակցության բյուջեն շոշափելիորեն կրճատվել է, հատկապես աշխարհի այլ վայրերում առկա հանգամանքների բերումով: Այնպես որ, ամբողջ տարածաշրջանին հատկացվող բյուջեի հետ կապված մեծ ճնշումներ կան: Չնայած դրան՝ մենք կարողացել ենք 2 միլիոն դոլարի համագործակցության, գործընկերության և օտարերկրյա աջակցության բյուջե հատկացնել Լեռնային Ղարաբաղին: Այդ երկու մարդասիրական աջակցության ոլորտները, որոնց մասին խոսեցիք, այն ոլորտներն են, որոնց վրա մենք կենտրոնացել ենք՝ ականազերծումը ծայրաստիճան կարևոր մարդասիրական խնդիր է, և ոռոգման ծրագրերը, մեր կարծիքով, շատ օգտակար և կարևոր են: Եվ մենք ավարտին ենք հասցնելու այն ծրագրերը, որոնք շարունակական են: Այն, ինչ Դուք ասացիք՝ ճիշտ է, այնքանով, որ մենք առաջիկա 2-2.5 տարիներին կենտրոնանալու ենք ականազերծման վրա, որովհետև վերջերս հետազոտություն ենք անցկացրել, և մեր գնահատականով, եթե կարողանանք կենտրոնանալ լազերային ճառագայթի պես ականազերծման վրա, մենք կարող ենք վերջնականապես լուծել այս մարդասիրական խնդիրը: Լեռնային Ղարաբաղում ամեն տարի մինչև մեկ տասնյակ զոհեր և վիրավորումներ են լինում ականների պայթյունների հետևանքով, որովհետև այնտեղ մինչև այժմ ականներ կան: Եվ մենք կարծում ենք, փորձագետներն էլ են մեզ ասում, որ առաջիկա 2-2.5 տարիներին մենք կարող ենք վերջնականապես Լեռնային Ղարաբաղը ականազերծված տարածք հռչակել, ինչը հնարավորություն կստեղծի ուշադրությունը կենտրոնացնել գյուղատնտեսական և այլ տնտեսական գործունեության վրա: Երբ դա տեղի կունենա, և մենք բոլորս կարծում ենք, որ խոսքը վերաբերում է երկամյա ժամկետի, մենք կվերսկսենք մարդասիրական աջակցությունը այլ ոլորտներում:
«Ազատություն»․ - Պարոն դեսպան, որքան հասկացա, Դուք ասում եք, որ ադրբեջանական ճնշումն այստեղ կապ չունի, Դուք պարզապես ցանկանում եք կենտրոնանալ ականազերծման վրա:
Հեֆերն․ - Սա վերաբերում է մեզ, Կոնգրեսին և Լեռնային Ղարաբաղին:
«Ազատություն»․ - Այժմ խոսենք Հայաստան - Թուրքիա հարաբերությունների մասին: Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը մոտենում է և բոլոր հայացքներն ուղղված են դեպի Վաշինգտոն: Ամեն տարի մենք սպասում ենք Սպիտակ տան հայտարարությանը, և ամեն անգամ լեզվական նորարարությունների միջոցով Ցեղասպանության վերաբերյալ հայտարարությունները ավելի ու ավելի են խստանում, բայց ի վերջո սահմաններ կան: Հնարավոր չէ անվերջ նորանոր տերմիններ հորինել Ցեղասպանություն բառի փոխարեն, և ի վերջո հնչելու է Ցեղասպանություն բառը: Դուք ակնկալո՞ւմ եք, որ այդ օրը ինչ-որ բան տեղի կունենա և հայերն ամբողջ աշխարհում կկարողանան թեթևացած շունչ քաշել և ասել՝ վերջապես, փառք Աստծո, մենք լսեցինք այդ բառը:
Հեֆերն․ - Հրայր, ես չեմ պատրաստվում այստեղ ապագա կանխագուշակել: Ես գուշակությամբ չեմ զբաղվում: Բայց կարող եմ մի քանի բան ասել: Վաշինգտոնը խորապես գիտակցում է, թե հարյուրամյա տարելիցը ինչպիսի մեծ կարևորություն ունի հայ ժողովրդի համար: Բայց ես կարծում եմ, որ ԱՄՆ նախագահի նախորդ հայտարարությունները այն ամբողջ ժամանակահատվածում, որ նա զբաղեցնում է այդ պաշտոնը, շատ խիստ հայտարարություններ են: Դրանցով նա ճանաչում է այն բոլոր սարսափները և փաստերը․․․ Օսմանյան կայսրության անկման շրջանում1.5 միլիոն հայեր կոտորվեցին կամ իրենց մահը գտան գաղթի ճանապարհին, 20-րդ դարի ծանրագույն ոճրագործություններից մեկը․․․ նրա այս հայտարարությունը և այն հայտարարությունը, որով հետո ես եմ հանդես գալիս, ճանաչում են փաստերը: Եվ ես կարծում եմ, սա կարևորագույն դեր է խաղում այս դժվարին խնդրում: Ես չեմ կարող կանխատեսել, թե դա կոնկրետ ինչ ընթացք կստանա, միայն կասեմ, որ Վաշինգտոնը խորապես գիտակցում է, թե հարյուրամյա տարելիցը որքան կարևոր է հայ ժողովրդի համար:
«Ազատություն»․ - Դուք այս թեմայով քննարկումներ անցկացրե՞լ եք Թուրքիայի իշխանությունների հետ: Այս տարելիցը շատ կարևոր նշանակություն ունի ոչ միայն Հայաստանի, այլ նաև Թուրքիայի համար: Թուրքիայից որևէ նախանշան կա՞, որ ինչ-որ բան կարող է փոխվել նաև այնտեղ:
Հեֆերն․ - Հարցի առաջին մասի պատասխանն է՝ այո, մենք միշտ կապի մեջ ենք Թուրքիայի իշխանությունների հետ: Եվ մենք շատ խորը, մանրամասն և կանոնավոր խորհրդակցություններ ենք անցկացրել նրանց հետ արձանագրություններին առնչվող բոլոր խնդիրների շուրջ: Խոսքը վերաբերում է Թուրքիայի և Հայաստանի միջև արձանագրություններին, որոնք, ինչպես գիտեք, ստորագրվել էին 2009 թվականին: Այն ստորագրելը երկու կողմերից էլ մեծ խիզախություն էր պահանջում: Մենք խրախուսել և խթանել ենք այդ արձանագրությունների վավերացումը և կենսագործումը: Խնդիրը Թուրքիայի կողմից է, և նախկին պետքարտուղար Քլինթոնը բազմիցս ասել է, որ գնդակը Թուրքիայի դաշտում է: Եվ սա է իրականությունը: Այնպես որ, արձանագրությունների հետ կապված բոլոր հարցերում մենք միշտ բարձրաձայնել ենք և կանոնավոր կերպով քննարկել ենք Թուրքիայի իշխանությունների հետ այն քայլերը, որոնք նրանք պետք է ձեռնարկեն: Ամեն դեպքում, ես Թուրքիայում չեմ դեսպան և չեմ կարող ասել այն ամենը, որ այնտեղ տեղի է ունենում, չեմ էլ պատրաստվում կանխատեսումներ անել այն մասին, թե թուրքերն ինչ են անելու: Բայց պատասխանելով Ձեր հարցին՝ արդյոք մենք խոսո՞ւմ ենք նրանց հետ բոլոր այս հարցերի շուրջ, կարող եմ ասել, որ այո՛:
«Ազատություն»․ - Հայաստանում մի շատ կարևոր խնդիր կա: Բոլորը խոսում են արտագաղթի մասին: Բայց խնդիրը նույնիսկ ավելի խորն է՝ խոսքը բնակչության կորստի մասին է, մեծ կորստի: Այնքան մարդ է երկրից հեռանում, որ երկիրն ասես արյունահոսում է: Հայաստանը կորցնում է իր բնակչությունը՝ աշխատող կանանց և տղամարդկանց:
Հեֆերն․ - Հրայր, հայ ժողովուրդը աշխարհի ամենատաղանդավոր ժողովուրդներից է: Աշխարհի ցանկացած վայրում՝ Միացյալ Նահանգներում և ցանկացած այլ երկրում․․․ շատ ու շատ երկրներ մեծապես շահել են մեր Սփյուռքի առկայությունից: Բայց Հայաստանը լեցուն է հայերով, և այդ հայ մարդիկ տաղանդավոր մարդիկ են, և նրանց համար անհրաժեշտ է հնարավորություններ ստեղծել, ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական բնույթի: Նրանք պետք է իմանան, որ ազատ են արտահայտելու իրենց մտքերը և ազատորեն հավաքվելու և խաղաղ ցույցեր անցկացնելու: Ահա թե ինչու այն քաղաքական հարցերը, որոնք մենք քննարկեցինք, այդքան կարևոր են: Որովհետև խելացի ու երիտասարդ մարդիկ, առհասարակ՝ խելացի մարդիկ, ցանկանում են իրենց կարծիքները արտահայտելու և որոշումների կայացման գործընթացում իրենց լուման ներդնելու հնարավորություն ունենալ: Ահա թե ինչու քաղաքական բարեփոխումները գործընթացի շատ կարևոր մասն են կազմում: Բայց մյուս կողմից, տնտեսական հնարավորությունները առանցքային դեր են խաղում: Ահա թե ինչու մենք՝ Միացյալ Նահանգները և մյուս միջազգային գործընկերները շարունակում ենք խթանել և առաջ մղել բարեփոխումներն այս ոլորտում, բարելավել օրենքի գերակայությունն այստեղ, որպեսզի օգնենք Հայաստանին այստեղ բերել փոխշահավետ ներդրումներ՝ հայ ժողովրդի բարօրության, ինչպես նաև ամերիկյան ժողովրդի համար: Այնպես որ, մենք կշարունակենք խթանել այդ բարեփոխումները, ստեղծել այդ հնարավորությունները: Եվ ես կարծում եմ, որ հայ ժողովուրդը կնախընտրի ապրել այնտեղ, որտեղ կան այդ հնարավորությունները:
«Ազատություն»․ - Ռուսաստանը շարունակում է հայտարարել, որ Ռուսաստանում ավելի քան 2 միլիոն հայ է ապրում, և մենք դաշնակիցներ ենք: Բայց առնվազն մեկ միլիոնից ավելին ապրում է Միացյալ Նահանգներում: Դուք Հայաստանը Ձեզ դաշնակից համարո՞ւմ եք:
Հեֆերն․ - Կարծում եմ ճիշտ տերմինը «բարեկամ և գործընկերն» է: Եվ այն հայերը, որոնք Միացյալ Նահանգներում են, այնտեղ են տարբեր պատմական պատճառներով, որոնք Հայաստանում այժմ առկա խնդիրների, մարտահրավերների հետ կապ չունեն: Ես կասեի, որ Ամերիկայի և Հայաստանի ժողովրդի միջև առկա կապերը այստեղ իմ իրականացրած ողջ գործունեության հիմքն են: Եվ մեր երկու երկրներն էլ շահում են մարդկանց միջև այդ կապերից և դա վատ բան չէ, դա լավ բան է: Կրկին, վերադառնալով Ձեր առաջին հարցին, հնարավորությունները պետք է լինել նախ հայ ժողովրդի համար, բայց նաև՝ որպեսզի խրախուսվի հայրենադարձությունը: Բավական թվով ամերիկացիներ՝ գործարարներ, երիտասարդներ, վերադարձել են Հայաստան․․․ սփյուռքահայեր, ովքեր եկել են Հայաստան՝ այստեղ բիզնես սկսելու նպատակով: Դա շատ լավ միտում է: Թերևս դեսպանատունը, համայնքը և իշխանությունները ավելին կարող են անել երիտասարդ ներդրողներին հրապուրելու համար, որպեսզի նրանք վերադառնան, այստեղ բերեն իրենց ընտանիքները և այստեղ ապրեն: Հայրենադարձությունը այս գործընթացի ևս մեկ մասն է:
«Ազատություն»․ - Շատ կարևոր հայտարարություն արեցիք, քանի որ այս տեսանյութը դիտելու են նաև Սփյուռքում: Փաստորեն Դուք խրախուսում եք և պատրաստ եք օգնել նրանց, որ գան այստեղ:
Կոնգրեսի հրահանգով 1998թ. սկսած Միացյալ Նահանգները Լեռնային Ղարաբաղում ապրող բնակչությանը մարդասիրական օգնություն է ցուցաբերել, մասնավորապես՝ խմելու ջրի ապահովման ու ականազերծման աշխատանքների տեսքով: Միացյալ Նահանգները որևէ աջակցություն չի տրամադրում Լեռնային Ղարաբաղի չճանաչված հանրապետության դե-ֆակտո իշխանություններին:
Հեֆերն․ - Հայաստանն ընտրում է իր ճանապարհը: Հայաստանը սուվերեն պետություն է և ընտրում է իր ուղին: Որպես Հայաստանի բարեկամ և գործընկեր՝ Միացյալ Նահանգների, և ես կարծում եմ՝ այս ենթատեքստում կարող եմ խոսել նաև Արևմտյան Եվրոպայի անունից, մեր հիմնարար նպատակն այստեղ Հայաստանին օգնելն է՝ ներքին բարեփոխումներ իրականացնել բոլոր առանցքային ոլորտներում՝ քաղաքական, տնտեսական, իրավական: Հայաստանի ղեկավարները թե՛ հրապարակավ, և թե՛ մասնավոր զրույցներում մեզ և ԵՄ-ին վստահեցրել են, որ մտադիր են շարունակել բարեփոխումների գործընթացը, և մենք շարունակելու ենք հնարավորինս խթանել, առաջ մղել, խրախուսել և աջակցել այս պրոցեսը: Սա է հիմնարար հարցը՝ Հայաստանի ներքին բարեփոխումները, որպեսզի հայ ժողովուրդը հնարավորություններ ունենա և Հայաստանը հաջողության հասնի:
Հայաստանն ինքն է ընտրում իր ուղին՝ լինելով սուվերեն պետություն, և մենք էլ շարունակելու ենք անել այն, ինչ անում էինք, այսինքն՝ լինել Հայաստանի պատրաստակամ միջազգային գործընկերները, խթանել և առաջ մղել բարեփոխումները՝ հանուն Հայաստանի ժողովրդի:
«Ազատություն»․ - Բայց կա մի հարց, որը շատ և շատ կարևոր է: Գաղտնիք չէ, որ Հայաստանը միանում է մի «ակումբի»՝ նկատի ունեմ Մաքսային միությանը, որը այնպիսի երկրների համակցություն է, որոնք առանձնապես ժողովրդավարության սիրահար չեն․ ժողովրդավարությունը մեծ խնդիր է այս երկրներում, առնվազն՝ Բելառուսում, Ղազախստանում, նաև Ռուսաստանում: Այս «ակումբին» միանալը կարող է այնքան էլ լավ չլինել Հայաստանում ժողովրդավարական հաստատություններ կառուցելու առումով: Դուք մտահոգություններ չունե՞ք, որ սա կարող է ինչ-որ կերպ ազդել երկրում ժողովրդավարության կառուցման գործընթացի վրա:
Հեֆերն․ - Հրայր, Դուք առաջին հարցում հիշատակեցիք, որ ես անկեղծորեն ասել եմ, որ ԵՄ-ի հետ Ասոցացման գործընթացը օգտակար կլինի Հայաստանի համար: Եվ ես դա պատահաբար չեմ արել, որովհետև ես համոզված եմ եղել, և շարունակում եմ մնալ այն կարծիքին, որ արևմտյան գործընկերները օգտակար կլինեն Հայաստանի համար, և դեպի Եվրամիություն ճանապարհը կարող էր լինել այն ուժը, որը Հայաստանին կտաներ ճիշտ ուղղությամբ՝ ժողովրդավարության, կառավարման և օրենքի գերակայության ոլորտներում: Ես այժմ էլ մնում եմ այդ կարծիքին: Բայց մյուս կողմից, Հայաստանն ինքն է ընտրում իր ուղին, և Մաքսային միությունում չկա որևէ բան, ինչը կխանգարեր Հայաստանին կատարելու բոլոր կարևորագույն ոլորտներում այն բարեփոխումները, որ հրապարակավ խոստացել են իրականացնել երկրի նախագահը, վարչապետը և մյուսները: Եվ ես նորից եմ կրկնելու, որ Միացյալ Նահանգները, և ես վստահ եմ՝ նաև Եվրոպական Միությունը, պարոն Ֆյուլեն (Դուք շատ հետաքրքիր հարցազրույց ունեցաք պարոն Ֆյուլեի հետ, ես այն դիտել եմ), նույնպես վստահեցրեց, որ ԵՄ-ն շարունակելու է աշխատել Հայաստանի հետ՝ խորացնելու գործընկերային հարաբերությունները, որտեղ որ դա հնարավոր է, և առաջ մղել ներքին բարեփոխումները այն ոլորտներում, որտեղ դրանք շարունակելու քաղաքական կամք կա:
«Ազատություն»․ - Պարոն դեսպան, չեմ կարող չտալ այս հարցը: Պարոն Ֆյուլեի հետ զրուցելիս ես հարցրեցի նրան՝ արդյոք իր համար անսպասելի չէ՞ր Ասոցացման համաձայնագրից հրաժարվելու՝ Հայաստանի որոշումը, նա նախապես տեղեկացվա՞ծ էր, որ նման բան է տեղի ունենալու: Եվ պատասխանը դրական էր՝ այո, նրա համար դա անսպասելի էր: Ինչպիսի՞ն է Ձեր պատասխանը:
Հեֆերն․ - Մենք Հայաստանի հետ սերտ հարաբերություններ ունենք, նաև լավ անձնական հարաբերություններ՝ երկրի բարձրագույն ղեկավարության հետ: Մեր երկկողմ խորհրդակցությունները Հայաստանի հետ խորն են և ընդգրկուն, և որպես բարեկամներ՝ մենք միմյանց հետ շատ անկեղծ ենք: Ես չգիտեմ տեղի ունեցածի ողջ նախապատմությունը, և թե որոնք էին նախագահի որոշման վրա ազդած բոլոր գործոնները: Ակնհայտորեն, ես տեղեկացված չեմ եղել այդ մասին և պատճառ էլ չկա, որ ես իմանայի այդ տեղեկությունները: Խոստովանում եմ, որ մինչ բոլորովին վերջերս ակնկալում էի, որ երկու համաձայնագրերն էլ Վիլնյուսում կնախաստորագրվեն:
«Ազատություն»․ - Այսինքն, կարող ենք ասել, որ սա Ձեզ համար անսպասելի՞ էր, այնպես չէ՞: Մեկ այլ հարց՝ կա՞ հավանականություն, որ Հայաստանի այս՝ 180 աստիճանի շրջվելը կարող է բացասական ազդեցություն ունենալ հայ-ամերիկյան հարաբերությունների վրա:
Հեֆերն․ - Հրայր, Դուք ինձ կրկին նույն հարցն եք տալիս՝ տարբեր եղանակներով, և կներեք, բայց ես ստիպված եմ նույն պատասխանը տալ․․․
«Ազատություն»․ - Բայց այս հարցը շատ կոնկրետ է՝ Հայաստան-ԱՄՆ․․․
Հեֆերն․ - ԱՄՆ - Հայաստան հարաբերությունները հիմնված են մեր փոխադարձ շահերի վրա, որը, անկեղծ ասած՝ Հայաստանի հաջողությունն է: Իհարկե, մենք տարածաշրջանում այլ շահեր ևս ունենք՝ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ կարգավորում, Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացում, հաշտեցում, և այլ շահեր․․․ Իրանը նույնպես դրանց թվում է: Դրանք Միացյալ Նահանգների շահերն են, որոնք մեզ համար խորապես կարևոր են, սակայն ես չեմ կարծում, որ տեղի ունեցածը որևէ կերպ ազդում է տարածաշրջանում մեր այլ շահերի վրա: Կարծում եմ, ամենամեծ հարցը հնարավոր ազդեցությունն է Հայաստանի ներքին բարեփոխումների վրա: Եվ ինչպես ավելի վաղ ասացի, երկրի ղեկավարությունը հրապարակորեն խոստացել է շարունակել այդ բարեփոխումները, և մենք շարունակելու ենք առաջ մղել այդ բարեփոխումները և աջակցել դրանց այնքանով, որքանով որ առաջ շարժվելու քաղաքական կամք կլինի: Եվ այնքան ժամանակ, քանի դեռ մենք կկարողանանք շարունակել դա, մենք կկարողանանք բարելավել մեր տնտեսական հարաբերությունները այստեղ՝ ավելացնելով առևտրաշրջանառությունն ու ներդրումները, ինչը, կարծում եմ, խիստ կարևոր է Հայաստանի ապագայի համար, որովհետև ես կարծում եմ, որ ամենակարևորը հնարավորություններն են: Հայերը խելացի, տաղանդավոր ժողովուրդ են: Երիտասարդներն այստեղ ապշելու աստիճան տաղանդավոր են: Անհրաժեշտ է նրանց համար հնարավորություններ ստեղծել: Մենք՝ Միացյալ Նահանգները, փորձելու ենք անել այն ամենը, ինչ կարող ենք մեր մասնավոր հատվածի, USAID-ի՝ արտասահմանյան համագործակցության և աջակցության, և մեր բոլոր դիվանագիտական ջանքերի միջոցով փորձելու ենք օգնել, որպեսզի այստեղ՝ Հայաստանում ստեղծվեն այդ հնարավորությունները:
«Ազատություն»․ - Պարոն դեսպան, Դուք վերջերս հանդես եկաք հայտարարությամբ Հայաստանում քաղաքացիական ակտիվիստների դեմ հարձակումների կապակցությամբ: Քաղաքացիական հասարակությունը դժգոհ է Հայաստանի քաղաքականության այս կտրուկ փոփոխությունից: Եվ այդ փոփոխությունների դեմ բողոքող ակտիվիստները Երևանում հարձակման էին ենթարկվել: ՀԿ-ները դրանում մեղադրում են իշխանություններին, պնդում են, որ իրականում այս հարձակումների ետևում կանգնած են իշխանությունները: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք սա:
Հեֆերն․ - Մեր հայտարարությունը երկու բաղադրիչ ուներ: Դրանցից առաջինն այն էր, որ Միացյալ Նահանգները, ԱՄՆ դեսպանատունը և անձամբ ես դատապարտում ենք հարձակումները: Եվ դա, այսպես ասած, գործի դյուրին մասն է: Ամեն դեպքում՝ դա պետք է լինի հեշտ գործը՝ դատապարտել հարձակումը․․․ և մենք դա արել ենք հրապարակայնորեն և այցելել ենք հարձակման ենթարկվածներից մի քանիսին․ անցած շաբաթ մեր մարդու իրավունքների հարցերի պատասխանատուն այցելեց նրանց, մենք նրանց օրեր առաջ հրավիրել էինք դեսպանատանն անցկացվող մի միջոցառման և ես նույնպես նրանց հետ հանդիպեցի: Մենք փորձել ենք անհատապես աջակցություն ցույց տալ նրանց այս դժվարին իրավիճակում և մենք դատապարտել ենք ու շարունակելու ենք դատապարտել հարձակումները: Հայտարարության երկրորդ բաղադրիչը, որը մենք նույնպես շարունակում ենք և շարունակելու ենք անել, դա կոչ է ուղղված Հայաստանի իշխանություններին, օրինապահ մարմիններին՝ նույնպես դատապարտել հարձակումները, լիարժեքորեն հետաքննել ու պատժել այս հարձակումները նախաձեռնողներին: Ես այսօր տեղեկացա, որ մի քանի հնարավոր կասկածյալներ կալանավորվել են, կամ՝ վստահ չեմ, թե ճիշտ բառը որն է՝ բերման ենթարկվել, թե ձերբակալվել: Մի քանի հնարավոր կասկածյալներ նույնականացվել են, և մենք հույս ունենք և ակնկալում ենք, որ եթե նրանց մեղքը ապացուցվի, նրանք կպատժվեն օրենքի ողջ խստությամբ:
«Ազատություն»․ - Եվս մեկ հարց Մաքսային միության վերաբերյալ: Մենք գիտենք, որ ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար Հիլարի Քլինթոնն այն որակել է որպես նախկին Խորհրդային Միության վերստեղծում: Ինչպիսին է Ձե՞ր գնահատականը, Դուք կհամաձայնե՞ք Հիլարի Քլինթոնի հետ, թե՞ ոչ:
Հեֆերն․ - Հրայր, ես Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանն եմ: Եվ ես իմ աշխատանքն անելու եմ հնարավորինս լավ, և ես չեմ փորձելու ստանձնել մեկ ուրիշի պարտականությունները: Այնպես որ, ես կրկնելու եմ այն ամենը, ինչ ասել եմ Հայաստանի բարեփոխումների ճանապարհի վերաբերյալ, և սրանով թերևս կարող ենք անցնել որևէ այլ թեմայի:
«Ազատություն»․ - Հայաստան – ԱՄՆ հարաբերություններում կա ևս մեկ կարևոր ոլորտ՝ «Հազարամյակի մարտահրավեր» ծրագիրը, որը, գիտենք, ամբողջովին պայմանավորված է Հայաստանի իշխանությունների ցուցանիշներով, թե որքանով արագ կընթանան երկրի բարեփոխումները դատաիրավական և այլ ոլորտներում: Արդյո՞ք այս ուղղությամբ տեսնում եք որևէ առաջընթաց, որը Հայաստանի համար կվերաբացեր ֆինանսական օգնության այս խողովակը:
Հեֆերն․ - «Հազարամյակի մարտահրավեր» կորպորացիան, դրա ֆինանսավորումը արտասահմանյան օգնության իսկապես եզակի գործիք է, որովհետեւ այն սերտագույնս կապակցված է ներքին բարեփոխումներին: Եթե որևէ երկիր չի համապատասխանում որոշակի ցուցիչների՝ մի ամբողջ ցուցակ, 13 ցուցիչներ քաղաքական, տնտեսական և դատաիրավական ոլորտներում, այն իրավասու չէ անգամ հավակնել այս սահմանափակ օգնությանը: Հայաստանը հաջողության հասավ առաջին փուլում, Հայաստանի հետ մենք շատ հաջող համաձայնագիր կնքեցինք, որի ուշադրության կենտրոնում ջրի և ոռոգման նախագծերն էին՝ հիմնականում Երևանից դուրս, մարզերում: Եվ այժմ մեր օժանդակությունը պիտի խրախուսի աճը մայրաքաղաքից դուրս, ինչը իրոք կարևոր է: Մենք կարողացանք դա անել Հայաստանի հետ միասին: Հայաստանի իրոք լավ ցուցանիշների հասավ ջրային այս նախագծերի իրականացման գործում։ Ուստի սա լավ հիմք էր՝ ընթացքը շարունակելու համար: Բայց առաջնայինն այստեղ ցուցիչներին համապատասխանելն է: Շատ օբյեկտիվ չափորոշիչ է այս 13 ցուցիչների ուղղությամբ Հայաստանի առաջընթացի գնահատումը հասարակական կազմակերպությունների և քաղաքացիական հասարակության կողմից: Առանցքային ցուցիչը, և անկեղծ ասած՝ այն, որին այժմ Հայաստանը չի համապատասխանում, ճգնաժամի մեջ գտնվող հակակոռուպցիոն ոլորտն է: Այս ցուցիչը պետք է լինի այսպես կոչված՝ «կանաչ լույս»․ եթե այդպես չէ, երկիրը չի կարող հավակնել երկրորդ համաձայնագրին, անգամ առաջին համաձայնագրին: Հայաստանի դեպքում դա երկրորդ համաձայնագիրն է: Հայաստանում այդ ցուցիչն այժմ «կարմիր լույս» է, բայց այն շատ մոտ է այն մակարդակին, որը պահանջվում է «կանաչի» վերածվելու համար: Բայց այսօր փաստն այն է, որ հակակոռուպցիոն ցուցիչը Հայաստանի համար «կարմիր» դաշտում է: Մեր նպատակը հետևյալն է՝ մեր արտասահմանյան օգնության, համագործակցության, երկխոսության, Հայաստանի իշխանությունների, քաղաքացիական հասարակության հետ աշխատանքի միջոցով բարելավել ցուցիչը այդ իրապես կարևոր ոլորտում, որպեսզի Հայաստանը կարողանա հետագայում հավակնել երկրորդ համաձայնագրի ստորագրմանը: Հուսով, որ դա տեղի կունենա շուտով»:
«Ազատություն»․ - Քաղաքացիական ակտիվիստները խիստ շահագրգռված են, որ երկիրը բարեփոխվի, սակայն, նրանց կարծիքով, դա տեղի չի ունենում: Եվ նրանք համոզված են, որ այս ամենը Հայաստանի իշխանությունների կողմից հաջողությամբ բեմադրված ինչ-որ ներկայացման մաս է, իսկ Արևմուտքի երկրները՝ ներառյալ Միացյալ Նահանգները, ի վիճակի չեն տեսնել, թե իրականում այստեղ ինչ է կատարվում: Ի՞նչ կարող եք ասել այս կապակցությամբ:
Հեֆերն․ - Ես կասեի, որ իշխանությունների հռչակած քաղաքականությունը աստիճանական փոփոխություններն են՝ Հայաստանի աստիճանական բարեփոխում, աստիճանական տրասնֆորմացիա: Եվ անկեղծ ասած՝ ես դա տեսնում եմ: Կարո՞ղ էր իշխանությունն ավելի համարձակ լինել: Այո, իհարկե: Բարեփոխումները կարող էին ավելի համարձակ լինել: Աստիճանական այս մոտեցումը, որ ընտրել է իշխանությունը, ես տեսնում եմ վկայություններ, որ այն առաջ է շարժվում և դրսևորում է որոշակի քաղաքական կամք որոշ ոլորտներում աստիճանական բարեփոխումներ իրականացնելու առումով: Եվ կան օրինակներ․ նկատի ունեմ մարդկանց թրաֆիքինգը՝ հույժ կարևոր մի ոլորտ: Հայաստանը վերջերս երկրորդ խմբից, որը միջին կարգն է, անցել է երկրորդ խումբ, որը բարձրագույն կարգն է: Անելիքներ դեռ կան, թրաֆիքինգի դեմ պայքարը երբեք չի ավարտվում: Բայց Հայաստանը հաստատակամ գործընթացի միջոցով ցուցաբերեց իրական քաղաքական կամք: Միջգերատեսչական համագործակցությունը՝ իրավապահ համակարգը, փոխվարչապետը և արտգործնախարարն աշխատում էին համատեղ, թույլ տվեց հաջողությամբ անցնել առաջին խմբից երկրորդը: Սա օրինակներից միայն մեկն է։ Կա հակակոռուպցիոն ոլորտը, ես կարդացել եմ գնումների ոլորտի մասին, իրոք շատ կարևոր ոլորտ է հանրային գնումների ոլորտը։ Ֆինանսների նախարարությունն աշխատում է քաղաքացիական հասարակության և հասարակական մի քանի առանցքային, անկախ կազմակերպությունների հետ՝ «Թրանսփարենսի ինթերնեյշնլ», Տեղեկատվության ազատության կենտրոն: Սրանք իրոք կարևոր, անկախ գործընկերներ են, որոնք օգնում են Ֆինանսների նախարարությանը բարեփոխելու գնումների գործընթացը: Այս ամենը գալիս է ապացուցելու, որ առանցքային որոշ ոլորտներում կան իրական բարեփոխումներ: Կրկին՝ կարո՞ղ էին բարեփոխումները ավելի համարձակ լինել: Այո, կարող էին: Կա՞ն արդյոք այլ բարեփոխումներ, որոնք մենք կցանկանայինք, որ Հայաստանն իրականացներ: Անշուշտ կան: Մենք շարունակելու ենք առաջ մղել և խրախուսել այդ բարեփոխումները: Անկասկած:
«Ազատություն».- Եվս մեկ խնդիր կա, որը նույնպես շատ կարևոր է։ Դուք միշտ խոսում եք այդ մասին․ դա արդարադատությունն է, դատական համակարգը։ Գիտենք, որ այս ոլորտում շատ խնդիրներ կան։ Բոլորովին վերջերս մենք մի շարք օրինակների ականատես եղանք, որոնք ցույց տվեցին համակարգի թերությունները։ Մենք նաև գիտենք, որ չի բացառվում սահմանադրական հանրաքվեի հնարավորությունը։ Եթե նման հանրաքվե տեղի ունենա, ի՞նչ փոփոխություններ կուզենայիք տեսնել։ Որևէ հնարավորություն ունեցե՞լ եք այս հարցը Հայաստանի իշխանությունների հետ քննարկելու համար։
Հեֆերն.- Սահմանադրական հանրաքվեն միջանկյալ գործընթաց է, ես կանդրադառնամ հարցի առաջին մասին՝ արդարադատությանը։ Դատական բարեփոխումների ոլորտում կան միջազգային ստանդարտներ, և Հայաստանը՝ որպես ԵԱՀԿ-ի, ՄԱԿ-ի, Եվրախորհրդի անդամ՝ ներկայումս նախագահելով խորհուրդը, միջազգային պարտավորություններ է ստանձնել արդարադատության և դատական համակարգի անկախության ոլորտներում։ Մենք աշխատում ենք նրանց հետ, ես դեսպանատանը իրավական խորհրդատու ունեմ, որը մի շարք գիտաժողովներ, սեմինարներ է կազմակերպել դատական համակարգի և օրենքի գերակայության թեմաներով։ Մենք իսկապես դժվար, շատ լուրջ խոսակցություններ ենք ունեցել արդարադատության համակարգի, գլխավոր դատախազության ղեկավար պաշտոնյաների, և դատապաշտպանական կողմերի հետ նույնպես, որպեսզի կարողանանք առաջ տանել այս բարեփոխումները։ Բարեփոխումների համար ամենակարևորն այն է, որ բոլորին պետք է նույն կերպ վերաբերվել, հասարակ տղան էլ պետք է արդար վերաբերմունքի արժանանա դատարանում, «կարևոր» տղան էլ պետք է հաշվետու լինի դատարանին։ «Կարևոր» տղան չպետք է օրենքից դուրս լինի, օրենքը պետք է նրան էլ վերաբերի, ինչպես բոլորին է վերաբերում։ Ահա այստեղ է, որ մենք դեռ ուզում ենք շարունակել քաջալերել, առաջ մղել ավելի լավ կատարողականություն բարեփոխումներում։
«Ազատություն».- Պարոն դեսպան, եկեք անդրադառնանք օլիգարխներին և տնտեսությանը։ Մենք գիտենք, որ տնտեսության մի շարք ճյուղեր մենաշնորհված են, պատկանում են մի խումբ մարդկանց, ովքեր քաղաքական պաշտպանություն ունեն։ Նրանք կամ խորհրդարանում են, կամ էլ ունեն մեկին, որ խորհրդարանում է կամ կառավարությունում, և այսպիսով լավ պաշտպանված են։ Եվ ահա նրանք ունեն բաց տարածություն, առավելություն, ու մյուս արտադրողները չեն կարողանում նրանց հետ մրցել։ Սա ահռելի խնդիր է, և մենք հույս ունեինք, որ ԵՄ-ի հետ Ասոցացման համաձայնագիրը կօգներ վերացնել տնտեսության այս կառուցվածքը և օլիգարխները կանհետանային, տնտեսությունն էլ ազատ կլիներ։ Դուք քննարկումներ ունեցե՞լ եք Հայաստանի կառավարության հետ այս խիստ կարևոր խնդրի շուրջ։
Հեֆերն.- Դատական համակարգի մասին խոսելիս ես նշեցի հավասարության մասին, և սա հավասարապես վերաբերում է և՛ քաղաքական, և՛ տնտեսական ոլորտներին։ Հայաստանը բոլորովին վերջերս անցավ մի մեծ ընտրափուլի միջով, և ողջ ընտրությունների ընթացքում իմ ուղերձը եղել է հավասար պայմանների ապահովումը բոլոր կուսակցությունների, բոլոր թեկնածուների համար, հավաքների ազատությունը, հավասարակշիռ լուսաբանումը։ Եվ այս ոլորտներում որոշ առաջընթաց կա, սակայն ակնհայտորեն դեռ բարեփոխումների կարիք կա քաղաքական ասպարեզում։ Նույնը վերաբերում է տնտեսությանը. պետք է հավասար պայմաններ լինեն տեղական և արտասահմանցի ներդրողների համար, փոքր և միջին բիզնեսի, նաև մեծ խաղացողների համար։
«Ազատություն».- Ներողություն եմ խնդրում ընդհատելու համար. օրինակ, ամերիկահայ գործարարները ուզում են գալ այստեղ, բայց նրանք գիտեն, որ չեն կարող հավասար պայմաններ ունենալ տեղական արտադրողների նման՝ այս օլիգարխների, մենաշնորհների պատճառով։ Մենք գիտենք, որ շատերին անհանգստացրել են, և ոմանք պարզապես լքել են երկիրը։
Հեֆերն․ - Հայաստանի ղեկավարների հետ իմ զրույցներում առավել հաճախ քննարկված թեմաներից մեկը հենց ներդրումների այս թեման է․ որտե՞ղ են ամերիկյան ներդրումները: Եվ խոսակցությունը միշտ նույն ընթացքն է ունենում՝ Հայաստանում գործարար միջավայրի բարելավմանը զուգընթաց ավելի շատ ամերիկացիներ այստեղ ներդրումներ կանեն: Մենք մարդկանց միջև խորը կապեր ունենք, Հայաստանում ամերիկյան ներդրումների մեծ ներուժ կա՝ հաջողություններ կան տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, համակարգիչների ոլորտում՝ խոշոր ամերիկյան ներդրումների բազմաթիվ հաջողված դեպքեր կան այս ոլորտում: Բայց կան շատ ու շատ այլ հնարավորություններ՝ զբոսաշրջության և այլ ոլորտներում, որտեղ ամերիկյան ընկերությունները պետք է ավելի շատ ներգրավված լինեն: Եվ երբ Հայաստանը բարելավի գործարար միջավայրը և արդարադատության համակարգը, կարծում եմ, որ այդ ներդրումները կավելանան: Այս տարի մի քանի նման հաջող ներդրումներ կատարվեցին, և կարծում եմ, որ դրանք կշարունակվեն: Դուք մատնանշեցիք խնդիրը, և հավասար հնարավորությունների առկայությունը տեղական և միջազգային ընկերությունների, մեծ ու փոքր ձեռնարկությունների համար՝ առանցքային կարևորություն ունի:
Օրինակի, եթե վերցնենք Հայաստանի հարկային եկամուտները, կտեսնենք, որ անցած մի քանի տարիներին հարկային եկամուտների աճը հիմնականում բաժին է ընկել փոքր և միջին ձեռնարկություններին: Այսինքն՝ փոքր և միջին ձեռնարկություններից հարկերի գանձումը ավելի շատ է եղել, քան մեծ ընկերություններից: Դա ճիշտ չէ: Հայաստանը պետք է բարելավի հարկերի հավաքագրումը, ԱՄՀ-ը դրա հետ կապված պահանջներ ունի: Բայց հարկերի հավաքագրումը պետք է արդարացիորեն արվի, արդարացիորեն բաշխվի մեծ և փոքր ու միջին ձեռնարկությունների միջև: Ցանկացած պետության զարգացման շարժիչ ուժը փոքր և միջին ձեռնարկություններն են, ոչ թե մեծ ընկերությունները: Մեծ ընկերությունները կարևոր են, սակայն աճի շարժիչ ուժը, և հայ ժողովրդի նորարարական ներուժն ու տաղանդը, երիտասարդ աշխատուժի հնարավորությունները փոքր և միջին ձեռնարկությունների մեջ են, նոր մեկնարկող ձեռնարկությունների: Այնպես որ, կարծում եմ, Դուք ճիշտ խնդիր եք մատնանշում, և կարծում եմ իշխանությունները ավելին կարող են անել այդպիսի ձեռներեցությունը և նորարարությունը խրախուսելու, աջակցելու և խնամելու համար, քանի որ հայերը ամենաձեռներեց ժողովուրդն են աշխարհի ցանկացած այլ երկրում, և կարծում եմ, որ այստեղ՝ Հայաստանում, այս առումով կարելի է ավելին անել:
«Ազատություն»․ - Եվ դա Հայաստանի իշխանությունների հետ Ձեր քննարկումներում առաջնահերթությո՞ւն է:
Հեֆերն․ - Անպայման, անպայման: Դա այն ամենակարևոր խնդիրն է, որը ես բարձրացնում եմ Հայաստանի յուրաքանչյուր պաշտոնյայի հետ ցանկացած խոսակցության ժամանակ:
«Ազատություն»․ - Այժմ եկեք անդրադառնանք տարածաշրջանային խնդիրներին: Գիտենք, որ Ռուսաստանը զենք է վաճառում Ադրբեջանին, և այդ գործարքներից մեկը գնահատվում է ավելի քան մեկ միլիարդ դոլար: Արդյոք դա չի՞ փոխի ռազմական հավասարակշռությունը տարածաշրջանում, Դուք այս առնչությամբ մտահոգություններ չունե՞ք: Օրինակ, որ ռուսաստանյան ռազմաարդյունաբերական ձեռնարկությունները մեծացնում են իրենց մատակարարումները Ադրբեջանին: Մենք երեկ տեղեկացանք, որ նրանք նաև ծանր տեխնիկա, այդ թվում տանկեր են վաճառել: Ի՞նչ կարող եք ասել այս առնչությամբ:
Հեֆերն․ - Հրայր, ԱՄՆ-ը, իհարկե, երեք համանախագահներից է Մինսկի խմբի շրջանակում իրականացվող գործընթացում: Միջազգային հանրությունը նախաձեռնել է այս գործընթացը՝ փորձելով դրա միջոցով, աշխատելով Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ, գտնել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության խաղաղ բանակցային լուծումը: Սա է գործընթացը, և մենք՝ ԱՄՆ-ը, գործընթացի առանցքային մասն ենք կազմում: Անցած շաբաթ, ինչպես գիտեք, այստեղ էր մեր նորանշանակ ներկայացուցիչը, համանախագահը՝ դեսպան Ջեյմս Ուորլիքը: Նա անցած շաբաթ շատ բովանդակալից զրույցներ է ունեցել նախագահի, արտգործնախարարի, պաշտպանության նախարարի և ոլորտի փորձագետների հետ: Եվ նա կրկնել է այն ուղերձը, որը Մինսկի խմբի ղեկավարները բազմիցս հրապարակայնորեն հնչեցրել են, որը հետևյալն է՝ խուսափել զենքի գնումներից, որոնք կարող են ապակայունացնել իրավիճակը, ձեռնպահ մնալ ռազմատենչ հռետորաբանությունից, հակամարտության խաղաղ կարգավորման փոխշահավետ հնարավորություններ փնտրել: Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության ռազմական լուծում չկա: Կարծում եմ բոլորը համաձայն են այս հարցում, որ հակամարտության որևէ ռազմական լուծում հնարավոր չէ: Դա պետք է բանակցային, խաղաղ կարգավորում լինի: Եվ մենք՝ որպես Միացյալ Նահանգներ, և կարծում եմ բոլոր երեք համանախագահներն էլ ձգտում են օգնել կողմերին գտնել խաղաղ կարգավորման բանաձևը: Եվ մենք շարունակելու ենք խթանել այս լուծման որոնումները, որքան հնարավոր է: Բայց դա դժվար է: Անցած մի քանի տարիներին առանձնապես առաջընթաց չի արձանագրվել: Մենք հույս ունենք, որ առաջիկա տարիներին առաջընթացն ավելի շոշափելի կլինի:
«Ազատություն»․ - Այսպիսի հարց տամ․ Դուք քննարկո՞ւմ եք կոնկրետ այս հարցը Ռուսաստանի իշխանությունների հետ:
Հեֆերն․ - Մենք խոսում ենք: Ռուսաստանը երեք համանախագահներից մեկն է՝ Ռուսաստանը, Ֆրանսիան և Միացյալ Նահանգները: Եվ մենք նրանց հետ մշտական քննարկումների մեջ ենք Լեռնային Ղարաբաղին, Հայաստանին և Ադրբեջանին առնչվող բոլոր հարցերի շուրջ: Մենք քննարկում ենք բոլոր այն թեմաները, որոնք առնչվում են մեր երեքի կողմից հակամարտության կողմերին՝ ճիշտ բանաձև գտնելու հարցում օգնելուն:
«Ազատություն»․ - Մեկ այլ խնդիր․ Մենք գիտենք, որ ԱՄՆ Կոնգրեսը որոշ փոքր գումար է հատկացնում նաև Լեռնային Ղարաբաղին: Եվ այս գումարի որոշ մասը նախկինում օգտագործվում էր ոռոգման, մյուս մասը՝ ականազերծման ոլորտում: Այժմ ավելի ու ավելի հաճախ լուրեր են պտտվում, որ այս աջակցությունը ինչ-որ կերպ արգելափակվել է Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից: Դա այդպե՞ս է, կարո՞ղ եք մեկնաբանել, աջակցությունը իսկապե՞ս միայն ականազերծման համար պիտի օգտագործվի:
Հեֆերն․ - Հրայր, մեր աջակցությունը Լեռնային Ղարաբաղին՝ ԱՄՆ համագործակցությունը Լեռնային Ղարաբաղի հետ, շատ հաստատուն է եղել: Ամերիկյան ցանկացած լրատվական հաղորդում դիտելիս՝ կարող եք տեսնել, որ մեր բյուջեն կրճատվում է և բոլոր ոլորտներում սահմանափակումներ իրականացնելու ճնշումներ կան: Կոնկրետ այս բյուջեն՝ Եվրոպայի և Եվրասիայի գրասենյակի արտասահմանյան աջակցության բյուջեն շոշափելիորեն կրճատվել է, հատկապես աշխարհի այլ վայրերում առկա հանգամանքների բերումով: Այնպես որ, ամբողջ տարածաշրջանին հատկացվող բյուջեի հետ կապված մեծ ճնշումներ կան: Չնայած դրան՝ մենք կարողացել ենք 2 միլիոն դոլարի համագործակցության, գործընկերության և օտարերկրյա աջակցության բյուջե հատկացնել Լեռնային Ղարաբաղին: Այդ երկու մարդասիրական աջակցության ոլորտները, որոնց մասին խոսեցիք, այն ոլորտներն են, որոնց վրա մենք կենտրոնացել ենք՝ ականազերծումը ծայրաստիճան կարևոր մարդասիրական խնդիր է, և ոռոգման ծրագրերը, մեր կարծիքով, շատ օգտակար և կարևոր են: Եվ մենք ավարտին ենք հասցնելու այն ծրագրերը, որոնք շարունակական են: Այն, ինչ Դուք ասացիք՝ ճիշտ է, այնքանով, որ մենք առաջիկա 2-2.5 տարիներին կենտրոնանալու ենք ականազերծման վրա, որովհետև վերջերս հետազոտություն ենք անցկացրել, և մեր գնահատականով, եթե կարողանանք կենտրոնանալ լազերային ճառագայթի պես ականազերծման վրա, մենք կարող ենք վերջնականապես լուծել այս մարդասիրական խնդիրը: Լեռնային Ղարաբաղում ամեն տարի մինչև մեկ տասնյակ զոհեր և վիրավորումներ են լինում ականների պայթյունների հետևանքով, որովհետև այնտեղ մինչև այժմ ականներ կան: Եվ մենք կարծում ենք, փորձագետներն էլ են մեզ ասում, որ առաջիկա 2-2.5 տարիներին մենք կարող ենք վերջնականապես Լեռնային Ղարաբաղը ականազերծված տարածք հռչակել, ինչը հնարավորություն կստեղծի ուշադրությունը կենտրոնացնել գյուղատնտեսական և այլ տնտեսական գործունեության վրա: Երբ դա տեղի կունենա, և մենք բոլորս կարծում ենք, որ խոսքը վերաբերում է երկամյա ժամկետի, մենք կվերսկսենք մարդասիրական աջակցությունը այլ ոլորտներում:
«Ազատություն»․ - Պարոն դեսպան, որքան հասկացա, Դուք ասում եք, որ ադրբեջանական ճնշումն այստեղ կապ չունի, Դուք պարզապես ցանկանում եք կենտրոնանալ ականազերծման վրա:
Հեֆերն․ - Սա վերաբերում է մեզ, Կոնգրեսին և Լեռնային Ղարաբաղին:
«Ազատություն»․ - Այժմ խոսենք Հայաստան - Թուրքիա հարաբերությունների մասին: Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը մոտենում է և բոլոր հայացքներն ուղղված են դեպի Վաշինգտոն: Ամեն տարի մենք սպասում ենք Սպիտակ տան հայտարարությանը, և ամեն անգամ լեզվական նորարարությունների միջոցով Ցեղասպանության վերաբերյալ հայտարարությունները ավելի ու ավելի են խստանում, բայց ի վերջո սահմաններ կան: Հնարավոր չէ անվերջ նորանոր տերմիններ հորինել Ցեղասպանություն բառի փոխարեն, և ի վերջո հնչելու է Ցեղասպանություն բառը: Դուք ակնկալո՞ւմ եք, որ այդ օրը ինչ-որ բան տեղի կունենա և հայերն ամբողջ աշխարհում կկարողանան թեթևացած շունչ քաշել և ասել՝ վերջապես, փառք Աստծո, մենք լսեցինք այդ բառը:
Հեֆերն․ - Հրայր, ես չեմ պատրաստվում այստեղ ապագա կանխագուշակել: Ես գուշակությամբ չեմ զբաղվում: Բայց կարող եմ մի քանի բան ասել: Վաշինգտոնը խորապես գիտակցում է, թե հարյուրամյա տարելիցը ինչպիսի մեծ կարևորություն ունի հայ ժողովրդի համար: Բայց ես կարծում եմ, որ ԱՄՆ նախագահի նախորդ հայտարարությունները այն ամբողջ ժամանակահատվածում, որ նա զբաղեցնում է այդ պաշտոնը, շատ խիստ հայտարարություններ են: Դրանցով նա ճանաչում է այն բոլոր սարսափները և փաստերը․․․ Օսմանյան կայսրության անկման շրջանում1.5 միլիոն հայեր կոտորվեցին կամ իրենց մահը գտան գաղթի ճանապարհին, 20-րդ դարի ծանրագույն ոճրագործություններից մեկը․․․ նրա այս հայտարարությունը և այն հայտարարությունը, որով հետո ես եմ հանդես գալիս, ճանաչում են փաստերը: Եվ ես կարծում եմ, սա կարևորագույն դեր է խաղում այս դժվարին խնդրում: Ես չեմ կարող կանխատեսել, թե դա կոնկրետ ինչ ընթացք կստանա, միայն կասեմ, որ Վաշինգտոնը խորապես գիտակցում է, թե հարյուրամյա տարելիցը որքան կարևոր է հայ ժողովրդի համար:
«Ազատություն»․ - Դուք այս թեմայով քննարկումներ անցկացրե՞լ եք Թուրքիայի իշխանությունների հետ: Այս տարելիցը շատ կարևոր նշանակություն ունի ոչ միայն Հայաստանի, այլ նաև Թուրքիայի համար: Թուրքիայից որևէ նախանշան կա՞, որ ինչ-որ բան կարող է փոխվել նաև այնտեղ:
Հեֆերն․ - Հարցի առաջին մասի պատասխանն է՝ այո, մենք միշտ կապի մեջ ենք Թուրքիայի իշխանությունների հետ: Եվ մենք շատ խորը, մանրամասն և կանոնավոր խորհրդակցություններ ենք անցկացրել նրանց հետ արձանագրություններին առնչվող բոլոր խնդիրների շուրջ: Խոսքը վերաբերում է Թուրքիայի և Հայաստանի միջև արձանագրություններին, որոնք, ինչպես գիտեք, ստորագրվել էին 2009 թվականին: Այն ստորագրելը երկու կողմերից էլ մեծ խիզախություն էր պահանջում: Մենք խրախուսել և խթանել ենք այդ արձանագրությունների վավերացումը և կենսագործումը: Խնդիրը Թուրքիայի կողմից է, և նախկին պետքարտուղար Քլինթոնը բազմիցս ասել է, որ գնդակը Թուրքիայի դաշտում է: Եվ սա է իրականությունը: Այնպես որ, արձանագրությունների հետ կապված բոլոր հարցերում մենք միշտ բարձրաձայնել ենք և կանոնավոր կերպով քննարկել ենք Թուրքիայի իշխանությունների հետ այն քայլերը, որոնք նրանք պետք է ձեռնարկեն: Ամեն դեպքում, ես Թուրքիայում չեմ դեսպան և չեմ կարող ասել այն ամենը, որ այնտեղ տեղի է ունենում, չեմ էլ պատրաստվում կանխատեսումներ անել այն մասին, թե թուրքերն ինչ են անելու: Բայց պատասխանելով Ձեր հարցին՝ արդյոք մենք խոսո՞ւմ ենք նրանց հետ բոլոր այս հարցերի շուրջ, կարող եմ ասել, որ այո՛:
«Ազատություն»․ - Հայաստանում մի շատ կարևոր խնդիր կա: Բոլորը խոսում են արտագաղթի մասին: Բայց խնդիրը նույնիսկ ավելի խորն է՝ խոսքը բնակչության կորստի մասին է, մեծ կորստի: Այնքան մարդ է երկրից հեռանում, որ երկիրն ասես արյունահոսում է: Հայաստանը կորցնում է իր բնակչությունը՝ աշխատող կանանց և տղամարդկանց:
Հեֆերն․ - Հրայր, հայ ժողովուրդը աշխարհի ամենատաղանդավոր ժողովուրդներից է: Աշխարհի ցանկացած վայրում՝ Միացյալ Նահանգներում և ցանկացած այլ երկրում․․․ շատ ու շատ երկրներ մեծապես շահել են մեր Սփյուռքի առկայությունից: Բայց Հայաստանը լեցուն է հայերով, և այդ հայ մարդիկ տաղանդավոր մարդիկ են, և նրանց համար անհրաժեշտ է հնարավորություններ ստեղծել, ինչպես քաղաքական, այնպես էլ տնտեսական բնույթի: Նրանք պետք է իմանան, որ ազատ են արտահայտելու իրենց մտքերը և ազատորեն հավաքվելու և խաղաղ ցույցեր անցկացնելու: Ահա թե ինչու այն քաղաքական հարցերը, որոնք մենք քննարկեցինք, այդքան կարևոր են: Որովհետև խելացի ու երիտասարդ մարդիկ, առհասարակ՝ խելացի մարդիկ, ցանկանում են իրենց կարծիքները արտահայտելու և որոշումների կայացման գործընթացում իրենց լուման ներդնելու հնարավորություն ունենալ: Ահա թե ինչու քաղաքական բարեփոխումները գործընթացի շատ կարևոր մասն են կազմում: Բայց մյուս կողմից, տնտեսական հնարավորությունները առանցքային դեր են խաղում: Ահա թե ինչու մենք՝ Միացյալ Նահանգները և մյուս միջազգային գործընկերները շարունակում ենք խթանել և առաջ մղել բարեփոխումներն այս ոլորտում, բարելավել օրենքի գերակայությունն այստեղ, որպեսզի օգնենք Հայաստանին այստեղ բերել փոխշահավետ ներդրումներ՝ հայ ժողովրդի բարօրության, ինչպես նաև ամերիկյան ժողովրդի համար: Այնպես որ, մենք կշարունակենք խթանել այդ բարեփոխումները, ստեղծել այդ հնարավորությունները: Եվ ես կարծում եմ, որ հայ ժողովուրդը կնախընտրի ապրել այնտեղ, որտեղ կան այդ հնարավորությունները:
«Ազատություն»․ - Ռուսաստանը շարունակում է հայտարարել, որ Ռուսաստանում ավելի քան 2 միլիոն հայ է ապրում, և մենք դաշնակիցներ ենք: Բայց առնվազն մեկ միլիոնից ավելին ապրում է Միացյալ Նահանգներում: Դուք Հայաստանը Ձեզ դաշնակից համարո՞ւմ եք:
Հեֆերն․ - Կարծում եմ ճիշտ տերմինը «բարեկամ և գործընկերն» է: Եվ այն հայերը, որոնք Միացյալ Նահանգներում են, այնտեղ են տարբեր պատմական պատճառներով, որոնք Հայաստանում այժմ առկա խնդիրների, մարտահրավերների հետ կապ չունեն: Ես կասեի, որ Ամերիկայի և Հայաստանի ժողովրդի միջև առկա կապերը այստեղ իմ իրականացրած ողջ գործունեության հիմքն են: Եվ մեր երկու երկրներն էլ շահում են մարդկանց միջև այդ կապերից և դա վատ բան չէ, դա լավ բան է: Կրկին, վերադառնալով Ձեր առաջին հարցին, հնարավորությունները պետք է լինել նախ հայ ժողովրդի համար, բայց նաև՝ որպեսզի խրախուսվի հայրենադարձությունը: Բավական թվով ամերիկացիներ՝ գործարարներ, երիտասարդներ, վերադարձել են Հայաստան․․․ սփյուռքահայեր, ովքեր եկել են Հայաստան՝ այստեղ բիզնես սկսելու նպատակով: Դա շատ լավ միտում է: Թերևս դեսպանատունը, համայնքը և իշխանությունները ավելին կարող են անել երիտասարդ ներդրողներին հրապուրելու համար, որպեսզի նրանք վերադառնան, այստեղ բերեն իրենց ընտանիքները և այստեղ ապրեն: Հայրենադարձությունը այս գործընթացի ևս մեկ մասն է:
«Ազատություն»․ - Շատ կարևոր հայտարարություն արեցիք, քանի որ այս տեսանյութը դիտելու են նաև Սփյուռքում: Փաստորեն Դուք խրախուսում եք և պատրաստ եք օգնել նրանց, որ գան այստեղ:
Պարզաբանում ԱՄՆ դեսպանատնից
Կոնգրեսի հրահանգով 1998թ. սկսած Միացյալ Նահանգները Լեռնային Ղարաբաղում ապրող բնակչությանը մարդասիրական օգնություն է ցուցաբերել, մասնավորապես՝ խմելու ջրի ապահովման ու ականազերծման աշխատանքների տեսքով: Միացյալ Նահանգները որևէ աջակցություն չի տրամադրում Լեռնային Ղարաբաղի չճանաչված հանրապետության դե-ֆակտո իշխանություններին: